در هر دیداری که در سال‌های اخیر با استاد اسلامی ندوشن در بلاد غربت داشته‌ام هیچگاه نشد که از «احوال ایران» (و در ادامه خراسان و مشهد و توس) نپرسد. گویی این‌ها برای او از هر چیز یا کس دیگری مهم‌ترند و یا شاید در نظر او وضعیت همه چیزها و کسان را هم می‌توان ذیل حال و بار وطن جست‌وجو کرد. در شنیدن پاسخ هم مانند پدری نگران بحث را با ابراز ترکیبی از بیم و امید دنبال می‌کند. کسی که استاد اسلامی را نشناسد در نگاه نخست ممکن است فکر کند این «احوال‌پرسی» از ایران به اقتضای دوری ناخواسته از وطن و دلتنگی است، اما وقتی نوشته‌ها و سخنان قدیم و جدید او در طی بیش از شصت سال را مرور کند به روشنی درمی‌یابد که فکر کردن به ایران برای او حکایتی کهن است که در طول عمر علمی همواره آن را با خود به همراه داشته است و هیچگاه او را به حال خود نگذاشته است. در واقع نگاهی به زندگی و آثار اسلامی ندوشن چیزی جز اندیشیدن به ایران و کوشیدن برای آن را نشان نمی‌دهد. اینکه عنوانِ بیش از سی نوشته او نام «ایران» را در خود دارد و نوع عباراتی که برای آنها برگزیده شده نیز گویای همین اهتمام و دلبستگی است ؛ دلبستگیِ که چنانکه در این نوشتار خواهیم دید با چشمان باز، همراه با نقد و آموزندگی است و نه احساسی، جانبدارانه و بنابراین گمراه‌کننده. تقریباً در تمامی نوشته‌های دیگر او هم اشاره‌ای به ایران هست. یادداشت «به ایران بیندیشیم» در آخرین مجموعه منتشر شده از او را هم می‌توان آخرین برگ و نشان این دغدغه‌مندی شصت ساله برای ایران دانست. از این جاست که اگر ادعا شود واژه‌های «ایران» و «ایرانی» پر بسامدترین واژگان در میان نام‌های خاص در آثار اسلامی ندوشن هستند، گزاف نخواهد بود. این هم که در اشاره به ایران گاه از ضمیر «او» (به جای آن) استفاده می کند (به ادامه مطلب نگاه شود) نشان از نگاه ویژه او به موضوع دارد. شاید در روزگاری که ایران و ایرانی دچار انواع تلاطم‌ها و مُلک و ملّت دچار سرگشتگی‌های فراوان و گوناگون هستند و بسیاری، بخصوص نسل جوان، حتی در شناخت ایران و ایرانیّت سردرگم و گاه نسبت به آینده آن ناامید و واگرا شده‌اند، «شناختِ» ریشه‌دار و عمیق کسانی مانند اسلامی ندوشن بتواند با کنار زدن لایه‌های احساس و پرتو افکندن بر لایه‌های زنگار گرفته و گم‌گشته در هیاهوهای زمانه و تعصّبات، چراغی باشد تا کمک کند ایران و ایرانی از این گذرگاه حسّاس تاریخی نیز به سلامت عبور کنند و یا مرهمی باشد بر رنج‌هایی که روزگار کنونی بر ایران و ایرانی روا داشته است. با چنین فرضی کوشش بر آن است تا در یادداشت پیش‌رو شناخت اسلامی ندوشن از ایران از خلال آثار او که حاصل بیش از نیم قرن مطالعه و تأمل اوست به خوانندگان عرضه شود.

کلمات کلیدی