در جهان فارسی زبان و در ادبیات این زبان(بویژه نظم فارسی) آموزه های تصوف و عرفان رکن اصلی معانی و شاکله های مفهومی را تشکیل می دهد. اگر چه دین و عرفان در عرض هم نیستند و یکی(عرفان) از دل دیگری( دین) بیرون آمده است، اما در حوزۀ زبان و بویژه ادبیات فارسی آثار عرفانی به نسبت آثار دینی( به معنی آثار مربوط به علوم دینی) غلبه دارد.گرچه در آغاز صوفیه به زبان عربی می نوشتند و بزرگان و مشایخ صوفیه مانند دیگر صاحبان اندیشه بر پایۀ این زبان دانسته هایشان را مکتوب کرده اند اما به محض اینکه زبان فارسی این قابلیت را یافت که وارد عرصه های فکری و علمی مختلف شود، تصوف نیز رنگ زبان فارسی به خود گرفت. پس از مدتی شمار عارفان فارسی نویس نسبت به عربی نویسان فزونی گرفت. مناسبت نزدیک زبان فارسی با تصوف و عرفان اسلامی و ظهور بزرگان فارسی زبان در عرصۀ عرفان باعث شده است بعضی محققان از یک جریان قوی در سنت عرفانی یاد کنند که در شعر فارسی تبلور یافته است(و از سنایی و عطار و مولانا به عنوان نمایندگان این جریان یاد می کنند). شاخۀ عملی عرفان که عارفان و شاعران بزرگ خراسان(از جمله شاعران یادشده) به آن نامدارند، آثار ماندگاری برجا گذاشته اند که از میوه های رنگارنگ معانی عرفانی و الفاظ شیرین و تمثیلها و حکایتهای دلربا سرشارند. در این مقاله پس از مرور آثار فارسی عرفانی به عوامل و دلایل پیوند استوار زبان و ادبیات فارسی با تصوف و عرفان می پردازیم ونقش و سهم خراسان بزرگ و شهرهای مهم آن را در ترویج مشربها و آموزه های صوفیانه روشن می کنیم. وجود شخصیتهای مهمی از سرزمین خراسان(خراسان بزرگ) در میان بزرگان تصوف و عرفان(مانند ابراهیم ادهم، شقیق بلخی، حاتم اصم و فضیل عیاض) و بررسی دلایل حضور اهل خراسان در میان بزرگان عرفان از مسائل دیگری است که در این مقاله به آنها پرداخته می شود. در شعر تعلیمی صوفیانه نیز نام شهرهای غزنین و بلخ و نیشابور بواسطۀ عارفان و نویسندگان و شاعران عارف جاودانه شده¬است.

کلمات کلیدی