وسعت خراسان از پیش از اسلام تا عصر حاضر تحول یافته است. دیدگاه رایج امروزی دربارة گسترة خراسان در سده‌های نخستین هجری، آن را در جنوب رودخانة جیحون جای می‌دهد. با وجود این، بررسی و مقایسة اجمالی آراء جغرافی‌نویسان مسلمان در سده‌های 3 و 4ق این گزاره را با تردید روبه‌رو می‌کند. بنابراین، می‌توان این پرسش را مطرح ساخت که چه تحولی به مفهوم خراسان در آثار جغرافی‌نویسان در این سده‌ها راه یافته است. مقالة حاضر به روش توصیفی-تحلیلی می‌کوشد با بررسی آراء جغرافی‌نویسان مسلمان در سده‌های 3 و 4ق، در گام نخست، تحول گسترة خراسان در دورة اسلامی را مشخص کند. یافته‌ها حاکی از آن است که خراسان تا اوایل سدة 4ق سرزمین بسیار وسیعی را دربرمی‌گرفت. به تدریج خراسان به جنوب رودخانة جیحون -مادون النهر- محدود گردید و ولایات خوارزم، ماوراءالنهر، قومس و سیستان از آن جدا شد. بر این اساس است که می‌توان اصطلاحاتی مانند «خراسان بزرگ» و «خراسان کوچک» را مطرح کرد. در گام بعدی، این سؤال مطرح می‌شود که چه نسبتی میان این تحول و مکاتب جغرافیایی مسلمانان برقرار است. بررسی‌های این جستار نشان می‌دهد که توجه نمایندگان مکتب عراقی به مفهومِ خراسان بزرگ و در برابر، توجه نمایندگان مکتب بلخی به مفهومِ خراسان کوچک می‌تواند یکی از مصادیق تمایزات این دو مکتب محسوب شود.

کلمات کلیدی