سید جمال را بحق از جمله مجدّدان مصلحان واحیاگران تفکّر اسلامى برمى شمارند. از این روى بررسى مواضع بزرگانى چون او دربرابر مظاهر تمدن جدید غرب بویژه فرآورده هاى دانش تجربى زمان خویش مى تواند برخوردار از آموزه هایى عبرت زا براى همه خواستاران ورهروان مسیر تحول دینى باشد. در نوشتار کنونى به منظور تعبین مواضع او در این خصوص نخست به بحثى کلّى درباره مسأله -علم ودین- پرداخته ایم وسپس با تشریح مواضع متکلمان ومتألهان مسیحى در برابر روند علوم تجربى در قرن 19 دریچه اى به سوى بحث مزبور گشوده ایم. همچنین در تبیین مواضع سید و معاصرانش در این موضوع مهم پس از طرح محور اصلى مقاله از روشها واندیشه هاى تفسیرى آن بزرگان به عنوان مشخص ترین جایگاه تبلورعقاید وباورهاى کلامى اشان یاد شده است ودر خاتمه به نتیجه گیرى از مباحث فوق مى پردازیم امید آن که این مختصر به سهم خود در تبیین ابعاد مختلف شخصیت آن بزرگ مرد مفید افتد. نسبت میان علوم ودین تعاون ویا تقابل آن دو همواره براى عالمان وروشنفکران دینى مسأله ساز وتأمل برانگیز بوده است. تمام عالمانى که در تجدید ومرّمت بناى معرفت دینى تلاش نموده اند خواه ناخواه خود رامواجه با این مشکل یافته اند. افزون بر این هر چه درخت علم تناورتر شده سایه تردید وابهام خویش رابر مسائل وسنتهاى تفکر دینى گسترده ترو افزونتر ساخته است. امّا چرا باید چنین باشد؟ چرا باید علم ودین در طول تاریخ به عنوان دو رقیب معارض در کانون تفکر بشرى نمودار باشند به طورى که جمع آنها یا ناممکن ویا بسیار دشوار گردد. عوامل متعددى در پیدایش چنین پندارى موٌثر ودخیل بوده اند که استقصاى آنها به گونه دقیق ومستند فرصت فراوان رامى طلبد. لیکن به تناسب محور مورد بحث به تعداد محدودى از این زمینه ها به اختصار اشاره مى نماییم

کلمات کلیدی