بدیهی است اگر آنچه را که در عرصهء پهناور حیات بشر ظهور و بروز کرده است-تمدن انسانی- تراوش اندیشه و احساس و عمل آدمی و محصول شخصیت او بدانیم هرگز نمی‌توان این محصول و معلول را تهی از هویت انسانی و فرهنگی و معنوی فاعل و خالق‌اش تلقی کنیم و سیمای زندگی و نظامی را که آفریدهء آدمی است در سکولارترین‌ حالت و نظام قابل فرض،خالی و تهی از ارزشها و نگرشها و باورها و تعلقات او بدانیم چرا که اساسا این روح و اندیشه و فکر و روان اوست که فاعل حقیقی و آفریننده است نه جسم و کالبد فیزیکی‌اش؛و عرصهء روح و روان،اندیشه و احساس‌ آدمی نیز هرگز تهی از نوعی ادراک از واقعیت،احساسی از وجود،تفسیر و تعبیری از زندگی،تعلق خاطری به آرمان و غایتی و شاکله و جهت‌گیری فکری و روانی ویژه‌ای نیست، بلکه این هم عین احساس و ادراک و فهم انسان‌اند نه عارض و *نتیجهء نهایی از تحلیلی که در این مقاله از واقعیت درون آدمی-وحدت هویت انسان و مراتب اثرپذیری روح او-و واقعیت بیرون‌ وجود او-درهم‌تنیدگی فرهنگی زندگی فردی‌ و اجتماعی-بعمل آمد،این است که نقش و اثر دیانت در جامعهء بشری-با نظر به اهداف‌ و غایات دین-به نحو همه یا هیچ است. اگر هدف دین تربیت روحی‌ و معنوی انسان است و این تربیت-بنابه اصولی که در بند 1 و 2 بیان‌ شد-بطور کامل تحت الشعاع محیط و نحوهء زندگی آدمی است و محیط و نحوهء زندگی انسان نیز امری بریده از زندگی اجتماعی او نبوده-بند 3-بلکه سراپا مشحون و گرانبار از القائات و جهت‌گیریهای ارزشی و بینش نظام حاکم بر جامعه است-بند 4- بنابراین تردیدی باقی نخواهد ماند که تحقق هدف اصلی و غایت‌ نهایی دین-تربیت معنوی و روحی انسان-جز از طریق حضور همه جانبهء فرهنگ دینی و حاکمیت ارزشها و نگرشها،معیارها و الگوهای تربیتی دین در همهء سطوح و شؤون جامعه میسر نخواهد بود.\\\\\\\\\\\\\\\"

کلمات کلیدی