شاهنامة حکیم فردوسی، یکی از مهم ترین آثار حماسی جهان و برجسته ترین منظومة حماسی و ملی ایرانیان، حجم قابل توجّهی از میراث کهن دینی، فرهنگی و زبانی ایران باستان را در خود جای داده است. شگفت آن که اگرچه شاهنامه اثری رزمی- حماسی محسوب می شود، ولی سرشار از آموزه ها و مطالب اخلاقی و کاربردی است و مضامین اخلاقی همچون جامه ای زیبنده و برازنده قامت این حماسة دیرسال را پوشانده و زینت داده است. در این منظومه، هنجارها و هشدارهای اخلاقی مؤکّدی برای طبقة حاکم به عنوان قدرتمندترین، اثرگذارترین و مسؤول-ترین طبقه در میان اقشار مختلف جامعه آمده است. برای مثال، حکمرانان برای توفیق یافتن در امر حکومت، نیاز به آمادگی هایی ویژه دارند و گذشته از احراز صلاحیت فکری و علمی مانند بهره مندی از دانش، هوش و فرهنگ، علم سیاست و کشورداری، بایستی به حلیة اخلاق آراسته و به هنجارها و قواعد اخلاقی خاص طبقة خود نیز پایبند باشند. در حقیقت، اخلاق تضمین کنندة مصونیت حاکم و حکومت در برابر خطرات و آسیب های احتمالی و ضامن کامیابی، دوام و بقای وی و ملک اوست. در شاهنامه، خداباوری و خداپرستی، دینداری و خردمندی مبانی و پایة محکم و استوار اخلاقی اند که سایر ارزش ها و اصول اخلاقی بر آن وضع می شوند و قوام و دوام می یابند، و فضیلت هایی مثل عدالت گستری و دادگری، راستی، گشاده دستی و بخشش، بردباری و فروتنی، پیروی از نیکی و پرهیز از بدی، پیمان داری و وفای به عهد و قدرشناسی؛ و رذیلت هایی از قبیل ظلم و بیدادگری، دروغ، خشم، تکبر، حرص و آز، پیمان شکنی و حسد در زمرة بااهمیت ترین و برجسته ترین اصول اخلاقی حکمرانان آمده است. در این جستار در پی آنیم تا پس از ارائة تعریفی کوتاه از اخلاق، با مطالعه و مرور شاهنامة فردوسی ضمن بررسی بایدها و نبایدهای توصیه شده به شاهان و حکمرانان، ام الفضائل و ام الرذائل اخلاق حاکمان را جستجو و مطرح نماییم.

کلمات کلیدی