برآمدن سلجوقیان و پایداری آنان، به‌خصوص در دوره آلپ ارسلان و ملکشاه به کوشش سیاست‌‌نویسان فرهیخته‌‌ای چون خواجه نظام‌‌الملک طوسی و متکلمانی چون امام محمد غزالی است که اولی بخش سیستمی و مدیریتی را با نوشتن سیرالملوک به عهده گرفت و دومی، بخش ایدئولوژیک و مباحث مربوط به سیاست‌‌مداری، ملک‌داری و رعایت عدالت از سوی حکومت را در نصیحه‌‌الملوک در نظر داشتند، به انجام رسید. این مقاله قصد دارد به این پرسش پاسخ دهد که نیت غزالی از نوشتن نصیحه‌‌الملوک چه بوده است. یافته‌‌های تحقیق نشان می‌‌دهد که سلجوقیان به علت فقدان سابقه مسلمانی و ملک‌داری؛ توأمان دو شیوه را در پیش گرفتند که بدون کمک سیاست‌‌نامه‌‌نویسان به فرجام نمی‌‌رسید: تأکید و سرمشق قرار دادن آیین سلطنت ایرانی و پافشاری بر نیکو اعتقادی و مسلمانی که هر دو مؤلفه تناسب نفوذ و قدرت را در برابر خلافت عباسی به نفع سلطنت سلاجقه برهم می‌‌زد و بنا به همین دلیل گذار غزالی از آرمان‌‌خواهی شرعی به واقع‌‌گرایی سیاسی نمود پیدا می‌‌کند. غزالی نه‌تنها قدرت نهاد سلطنت را به خداوند نسبت می‌‌دهد بلکه وجود این واقعیت را برای اجرای احکام شریعت لازم می‌‌داند. درواقع روبنای شریعت‌‌محور که ظاهری بود؛ و زیربنای ایرانی، که بوروکراسی و سلطنت است، را شکل می‌‌دهد. این مقاله با کمک از روش ساختارگرایی و با چارچوب نظری «ساز و برگ ایدئولوژی دولت» قصد دارد نصیحه‌‌الملوک را از بُعد تعیین‌‌کنندگیِ سیاست ایرانی مورد تبیین و واکاوی قرار دهد.

Keywords