چکیده: موضوع انتساب اضلال انسان به خداوند در آیاتی از قرآن کریم مطرح شده است. این امر در نگاه نخست، ناسازگار با عدل الهی و اختیار انسان است؛ ازاین رو اندیشمندان اسلامی با آرای گوناگون در رفع این تعارض کوشیده اند. در پژوهش پیش رو که به روش تحلیلی و داده پردازی توصیفی - انتقادی و با انگیزه تبیین دقیق ماهیّت اضلال الهی انجام یافته، رویکرد عقلی دو مکتب شیعی و معتزلی از نگاه «علّامه طباطبایی» و «جار الله زمخشری» مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. هر دو اندیشمند، اضلال خداوند را عدم ایصال به مطلوب، عدم لطف، واگذاشتن در مسیر گمراهی و مجازات عملکرد سوء و اختیاری انسان بیان نموده اند؛ امّا علّامه با دید فلسفی و دقیق ، این فرایند را تبیین نموده است. هرچند علّامه در خصوص حوزه اختیار انسان در افعال اختیاری، آموزه «امر بین الامرین» را منطبق بر مبانی هستی شناسی اسلامی می داند و در مقابل، زمخشری، «تفویضی» می اندیشد؛ امّا در مسأله اضلال الهی که نتیجه قهری سوء اختیار انسان بوده و حوزه فعل الهی به شمار می رود، نزاعی نداشته، آن را منافی با اختیار آدمی و عدل الهی نمی دانند. چگونگی استدلال و تطبیق آرای ایشان در این جستار به روشنی بررسی گردیده است.

کلمات کلیدی