عناصِر دینی هر فرهنگ ممکن است همبستگی‌ یا برعکس، واگرایی ‌اجتماعی را تسهیل کند. جامعه‌شناسان به اثر همبستگی‌آفرین دین بیشتر توجه کرده‌اند. اما مقاله حاضر به اثر واگرایانۀ دین پرداخته ‌است. برای این کار، از روش تحلیلی ـ انتقادی استفاده و این نتایج حاصل شد: گاهی محتوای دین، پیروان را به جبهه‌بندی با دیگران فرامی‌خواند و در مواردی به‌گونه‌ای است که در صورت پیروی، چنین اثری ایجاد می‌کند. محتوای ادیان به هر سه حیطۀ شناختی، هیجانی و روان ـ حرکتی مربوط است و بدین‌ ترتیب موضوع واگرایی‌ اجتماعیِ ناشی از ادیان، می‌تواند مربوط به یکی از این قلمروها باشد. یک تقسیم مهم، شکاف‌های اجتماعیِ میان پیروان و ناپیروان یک دین، در مقابل واگرایی‌های درونیِ میان پیروان است. پیروان یک دین، خود به دیندارانی با سنخ‌ها و درجات مختلف دینداری تقسیم می‌شوند. در میان پیروان، براساس تفاسیر نسل دوم به بعد، مذاهب و فِرَقِ گوناگونی پدید می‌آید. تمایزگذاری میان انسان‌ها، گاهی از سوی خودِ دین جعل شده‌است و گاهی امری اجتماعاً برساختی است. میزان و نوع تأثیراتِ واگرایی‌های اجتماعیِ متأثر از دین، بسیار تحت تأثیر کمیت و کیفیت گروندگان و پیروان یک دین است. دستورات و توصیه‌های هر دین به پیروان برای نوع تعامل با سایر انسان‌ها و همچنین نوعِ تفسیر و گزینش‌ها از دین نیز عامل مهمی در میزان، نوع و آثار واگرایی اجتماعی است. واگرایی‌های اجتماعی متأثر از دین مصادیقی همچون باورها، ارزش‌ها، نمادها، هنجارها و عواطفِ تمایزآفرین با بیگانگان دارد و نمونۀ بارز آن ایجاد مذاهب و فِرق است.

کلمات کلیدی