یکی از مهمترین مبانی تفسیر قرآن، مقوله جامعیت است که از دیر باز پیرامون قبض و بسط آن عالمان مسلمان نظریات مختلفی مطرح کرده اند. اما درباره چرایی رسیدن به این آراء کمتر بحثی صورت گرفته است، لذا جریان شناسی نظریه های جامعیت قرآن از بایسته های پژوهش به شمار می آید. جریان شناسی نظریات جامعیت، به معنای شناختن و شناساندن جریان های حول جامعیت قرآن است، به گونه ای که فرآیند شکل گیری ، گسترش و فراز و فرود جریان های گوناگون جامعیت قرآن تبیین شود و تاثیر فضای فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در این موضوع سهم بندی شود و درجه تاثیرگذاری متفکران و مفسران پیشین بر آراء متفکران پسین معین شود. در این راستا ، به طور کلی می توان به سه جریان پیرامون نظریه های جامعیت قرآن اشاره نمود: 1. جریان جامعیت حداکثری قرآن با محوریت اندیشه های غزالی 2. جریان جامعیت حداقلی با محوریت تاریخمندی قرآن و تجربه دینی بودن آن و نسبیت گرایی فهم و معرفت دینی 3. جریان جامعیت اعتدالی که با محوریت اهداف نزول قرآن و شئوون آن . جریان حداکثری با تمسک به حدیث ابن مسعود، میل به تفسیر قرآن به روش صوفیانه، نفوذ کلام غزالی در میان پیروان اشاعره، مخالفت او با فلسفه ، فضای ضد فلسفی آن دوران ، حمایت جریان حاکم سیاسی بر مسلمین از نظریه حداکثری، باعث رونق بخشی به نظریه خود شده اند. جریان حداقلی با تاثیر پذیری از دستاوردهای متفکران غربی و روشهای برون دینی به هدف خود رسیده اند و جریان اعتدالی با تاثیر از آراء متکلمان پیرامون تحلیل هدف بعثت انبیاء و کالبد شکافی آیات مربوط به جامعیت قائل به نظریه خود شده اند. این مقاله به صورت توصیفی تحلیلی به عوامل موثر در روند شکل گیری جریان حداکثری پرداخته و در نهایت مشخص گردید که جریان حداکثری، با تاثیر و تاثر پذیرفتن از فضای فرهنگی و فکری زمانه خویش از مسیر اصلی خارج، و تنها ادعا هایی بدون اثبات آنها مطرح کرده است.

کلمات کلیدی