پس از تأسیس خلافت عباسی، دو جریان فکری شعوبی و ضدشعوبی در جهان اسلام به معارضه با یکدیگر برخاستند. جنبش شعوبیه ایرانی به پیشینه تاریخی و تمدنی کهن ایران استناد می کرد و در پی ارتقای جایگاه سیاسی و اجتماعی خود در نظم سیاسی نوین بود. جریان ضدشعوبی که امتداد اندیشه سیاسی امویان محسوب می شد، به دلیل از دست دادن منزلت سیاسی و اجتماعی پیشین، در پی القا و تداوم اندیشه برتری عرب بر غیرعرب بود. این پژوهش در پی بازسازی مبانی فکری جریان ضدشعوبی در سده های نخستین اسلامی با تکیه بر آراء ابن قتیبه از حامیان جدی اندیشه مزبور است. دلیل انتخاب ابن قتیبه به عنوان نماینده جریان تفکر ضدشعوبی، باقی ماندن کتاب فضل العرب اوست که حاوی صورت بندی کاملی از مبانی ضد شعوبی ها است. نتیجه پژوهش نشان می دهد که مبانی فکری جریان ضدشعوبی بر اساس آراء ابن قتیبه، دارای دو محور کانونی اثبات برتری قوم عرب بر سایر اقوام و اثبات فرومایگی جایگاه اجتماعی، سیاسی و تاریخی ایرانیان و شعوبی مسلکان بوده که هریک مبتنی بر چندین اصل است. نوشتار حاضر از نوع تحقیقات تاریخی است و با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای به ویژه کتاب فضل العرب به نگارش درآمده است.

کلمات کلیدی