حملة‌حیدری باذل‌مشهدی، اثری است که ادبیات حماسی فارسی، بیشترین کمیت نسخ را پس از شاهنامة فردوسی دارد. در این پژوهش با بررسی کمتر از صد نسخة حمله مشخص شده، اولاً متون منضم به حمله خیلی بیش از آن چهار متن مشهور مذکور در پیشینه موضوع هستند. برخی از متون نیز در مقام تکمله شناسایی شد که تا امروز بدین عنوان شناخته نشده بودند. هیچ کدام از این متون، در اصل ادامة کار باذل نیستند؛ بعضاً زمان حضرت رسول را دربرمی‌گیرند و با وسائط بسیار متنوعی به نسخ الحاق شده‌اند؛ نکته‌ای که خود گواه کاربرد بالای این متون در 200 سال گذشته در بین جوامع شیعی است که نهضتی برای استنساخ حمله در ایران و هند در جریان بوده است. تکمله‌ها یا ذاتاً تکمله‌اند یا موقتاً در این نقش قرار گرفته‌اند. این تتمه‌ها خود دو نوع‌اند: بخشی از ابتدا با انگیزة تکمیل حملة باذل سروده شدند (مثل تکملة آزاد کشمیری، عبدالعلی‌احسن‌خان بنگالی‌نیشابوری و کرمعلی‌بیگ) و بخش بیشتری محتوی متونی مجزایند که توسط کاتبان یا بخشی از مخاطبان به حملة باذل ملحق شده است. از این گروه دوم تنها متن غزوات میرفندرسکی، اتفاقا دقیقاً محتوی ادامة روایت تاریخی باذل است و بقیة متون ملحق از ابتدای حیات حضرت امیر (ع) یا حتی بعضاً از زمان حضرت رسول آغاز شده‌، ادامة منطقی باذل نیستند. در این جستار، پیکرة متنی تحقیق، بر مبنای رویکرد انواع ادبی، در 5 رده تحلیل شد. بدین‌ صورت که گونة حمله‌سرایی، ذیل نوع حماسة ثانویه دینی، و زیرنوع حماسة ادبی- هنری، با کارکرد حماسة زبان، در جغرافیای ایران تا شبه‌قاره، و در شمار منظومه‌های حماسی تاریخی و دارای دو گونة متنی تاریخی محض یا تلفیقی با روایات عامیانه و نسبت به متن معیار گونة حمله‌سرایی (حملة باذل) حاوی سه زیرگونة تکملة باذل، نظیره‌سرایی بر باذل و ترجمة حمله شناسایی شد. بدین ترتیب، ، از حیث نظریة انواع، بر مبنای مطالعة درون‌متنی، وجه تخییلی داستان، خاستگاه و نسبت منظومه با حماسه‌های شفاهی، در سطوح مورد بحث تقسیم‌بندی ‌شد.

کلمات کلیدی