خروج بند موصولی یک فرایند نحوی اختیاری است که تحت تأثیر عوامل سبکی و گفتمانی رخ می‌دهد. این پژوهش وضعیت بندهای خروج‌یافته در سه سفرنامة منتخب از سه دورة تاریخیِ زبان فارسی را مطالعه و بررسی می‌کند. پژوهندگان می‌کوشند این بندها را براساس جایگاه موصولی‌سازی، شیوة نحوی نمایش ارتباط بند موصولی با هستة آن و همچنین مقایسة بندهای خروج‌یافته براساس عوامل گفتمانی ـ مانند ساخت اطلاعی، وزن دستوری و فراوانی خروج بند موصولی ـ بررسی کنند؛ البته با تمرکز بر میزان همگرایی/ واگرایی نتایج حاصل از خروج بند موصولی به‌عنوان یک فرایند نحوی سبکی و ویژگی‌های سبک‌شناختی این آثار. بدین منظور سه سفرنامه انتخاب شد: سفرنامة ناصرخسرو (ناصرخسرو قبادیانی مروزی)، سفرنامة خطای‌نامه(علی‌اکبر خطایی)، کارنامة سفر به چین(محمدعلی اسلامی ندوشن). با نمونه‌گیری نظام‌مند از متن سفرنامه‌های منتخب، تعداد 645 بند موصولی استخراج شد و سپس این بندهای موصولی براساس پنج شاخص خروج یا خارج‌نشدن بند، جایگاه موصولی‌سازی، شیوة نحوی ارتباط بند موصولی با هستة اسمی، ساخت اطلاعی فعل و وزن دستوری بررسی شد. نتایج مطالعه نشان‌دهندة فراوانی نسبتاً بالای خروج بند موصولی در دو کتاب سفرنامة ناصرخسرو قبادیانی (63 درصد) و کارنامة سفر به چین (45 درصد) و وقوع بسیار پایین آن در خطای‌نامه (22 درصد) است. همچنین میزان ظهور گروه اسمی مرجع در جایگاه افزودة بندهای پیرو در دو کتاب ذکرشده پایین‌تر (28 درصد) و در سفرنامة خطای‌نامه بالاتر (36 درصد) است. همچنین براساس ملاک وزن دستوری بندهای خروج‌یافته، بین دو کتاب سفرنامة ناصرخسرو و کارنامة سفر به چین ازسویی و کتاب خطای‌نامه از دیگر سو، تفاوت معناداری مشاهده می‌شود. براساس مجموع تفاوت‌های ذکرشده و با در نظر گرفتن اثر پردازشی خروج بندهای موصولی بر درک بهتر متن توسط مخاطب، این پژوهش شیوة دو کتاب سفرنامة ناصرخسرو (متعلق به نثر مرسل فارسی) و کارنامة سفر به چین (نثر سادة معاصر) را در زمینة خروج بند موصولی مشابه و برای پردازش هرچه بهتر متن در نظر می‌گیرد؛ درحالی‌که کتاب خطای‌نامه که به متون متکلف و مصنوع دورة صفویه تعلق دارد، با دو کتاب دیگر متفاوت است و در آن، در مقایسه با دو اثر پیشین، وقوع فرایندهایی کم‌بسامد تلقی می‌‌شود که به پردازش بهتر متن کمک می‌کند.

کلمات کلیدی