در حماسه ها مردان عهده دار نقش های اصلی هستند و معمولاً‌ حضور زنان در سایه قرار می گیرد. اگر این حماسه موضوعی دینی نیز داشته باشد منع حضور زنان دوچندان می شود. امّا نگاره های یکی از نسخ مصوّر حمله حیدری باذل مشهدی (نسخه مورّخ۱۲۲۲ ه.ق، محفوظ درکتابخانه ملی فرانسه)، با ابداع شیوه ای نوین و خلّاقانه، نه تنها بر حضور زنان چشم نپوشیده، بلکه آنان را دوشادوش یا حتّی پیشاپیش مردان ترسیم کرده است. پژوهش حاضر برای نشان دادن جایگاه برجسته زن در این نسخه مصوّر، نگاره های آن را از منظر موضوع، ارتباط متن و تصویر، شاخصه های تصویری و ... بررسی می کند. علاوه بر این به منظور نشان دادن سنّت شکنی نگارگر در برجسته سازی جایگاه زن، این نسخه را با یکی از نسخ هم عصر یعنی نسخه چاپ سنگی مصوّر حمله حیدری راجی کرمانی مقایسه می کند. این دو نسخه تقریباً در یک دوره زمانی، یعنی عصر قاجار، امّا در دو مکان مختلف مصوّر شده اند؛ نسخه اوّل در هند و نسخه دوم در ایران. این مقایسه تطبیقی نشان می دهد که در حمله حیدری باذل مشهدی زن را در نقش های متنوّع و گوناگونی به تصویر درآورده است؛ از زن در جایگاه قدیس یا فرشته گرفته تا زنانی در نقش نوازنده و رقصنده. امّا تصویر زن در نگاره های حمله حیدری راجی کرمانی به فرشته و قدّیس محدود می شود. علاوه بر این زنان در نگاره های حمله باذل در همه جا حضور دارند حتّی در آنجا که متن هیچ اشاره ای به حضور زن در داستان نکرده و مرد را نقش اصلی داستان معرّفی کرده، امّا در نگاره های حمله راجی حضور زنان در تصاویر اندکی ثبت شده است. این موارد سبب می شود که زن در نگاره های حمله حیدری باذل از چارچوب های فکری و فرهنگیِ سنّتی فراتر رفته و نقش هایی را عهده دار شود که در تصاویر کمتر حماسه-ای می توان نظیر آن را پیدا کرد.

کلمات کلیدی