در دهه های اخیر میزان آسیب های ناشی از اقلیم در سطح جهانی در حال افزایش است. با توجه به تغییرات اقلیمی و تحولات اقتصادی - اجتماعی، انتظار می رود که مخاطرات مربوط به اقلیم افزایش یابد. یکی از این مخاطرات، خشکسالی فوق العاده شدید و فراگیر سال آبی جاری (1400-1399) در کشور است که صدمات جبران ناپذیری را بر منابع آب، کشاورزی، مراتع و سایر بخش ها ایجاد نموده است. سال آبی جاری، سالی خشک و بسیار کم بارش است که سراسر کشور و حتی مناطق پرباران سواحل جنوبی دریای خزر و منطقه زاگرس خشکسالی های شدیدی را تجربه کردند. برای نمونه بررسی میانگین بارش استان خراسان رضوی در هشت ماهه نخست سال آبی جاری(مهر تا پایان اردیبهشت 1400) نشان داد که بارش تجمعی در این استان تنها 79/120 میلی متر بوده است. در صورتیکه بارش نرمال 30 ساله در مدت مشابه معادل با 47/207 میلی متر بوده است که نشان دهنده کاهشی برابر با 77/41 درصد در سطح استان خراسان رضوی می باشد. در سطح ایستگاه های مورد بررسی، وضعیت استان در شرایط بحرانی نسبت به مدت مشابه قرار دارد. بطوریکه در شش ایستگاه از نه ایستگاهی که 30 سال داده در اختیار دارند بارش بیش از پنجاه درصد کاهش داشته است. این در حالی است که بخش کشاورزی استان به عنوان یکی از بزرگترین و مهم ترین تولید کنندگان کشاورزی در کشور است که ظرفیت ها و توانمندی های وسیعی دارد. این استان بیش از 800 هزار هکتار سطح زیر کشت انواع محصولات زراعی و باغی و بیش از 10 میلیون واحد دامی را دارا است. لذا روشن است که این استان نقش مهمی در تامین نیازهای حیاتی جامعه، امنیت غذایی و تامین مواد اولیه مورد نیاز صنایع و ایجاد فرصت های شغلی می باشد. خشکسالی اخیر که در پی دو سال پربارش رخ داده است، از یکسو سبب غافل گیری کشاورزان و دامداران شده و از سوی دیگر مشکلات عدیده ای را برای تامین آب شرب، آب مورد نیاز برای صنایع و نیروگاه های برق آبی ایجاد کرده است. از این رو در هفته های اخیر، خشکسالی اتفاق افتاده در کانون توجه بسیاری از مدیران و برنامه ریزان، پژوهشگران دانشگاهی، رسانه ها و شهروندان قرار گرفته است. یکی از مهم-ترین پرسش های پیش رو آن است که آیا خشکسالی امسال یک شرایط استثنایی است یا اینکه آغاز یک دوره طولانی از دوره های خشک متوالی است؟ برخی از متخصصین خشکسالی را همچون سایر رخدادهای فرین اقلیمی نتیجه تغییر اقلیم به وقوع پیوسته در روی کره زمین می دانند. بر این اساس خشکسالی ممکن است کاملاً به عنوان یک مخاطره طبیعی تلقی نشود چرا که انسان با دستکاری در طبیعت شدت، مدت و فراوانی این پدیده اقلیمی را تغییر داده است. افزایش گازهای گلخانه ای به طور قابل توجهی شرایط گرمایش و خشکی مناطق مختلف اقلیمی را تغییر داده که منجر به افزایش کلان خشکسالی ها (Megadroughts) در سراسر جهان شده است. بنابراین پیش آگاهی رخداد های فرین اقلیمی از جمله پیش آگاهی خشکسالی بیش از پیش حائز اهمیت است. برای نمونه پیش آگاهی خشکسالی در استان خراسان رضوی نشان می دهد که تحت شرایط تغییر اقلیم آینده با در نظر گرفتن سناریوهای بدبینانه، خشکسالی در این استان تا اوسط دهه 1410 هجری خورشیدی کم و بیش ادامه خواهد یافت. پارادایمی وجود دارد که اثر تغییر اقلیم را در مناطق خشک / مرطوب به چالش می کشد که «مناطق خشک، خشک تر و مناطق مرطوب، مرطوب تر می شوند». این امر مستقیماً به پدیده خشکسالی پیوند می خورد. بنابراین، تأثیر پیش گاهی تغییر اقلیم بر شرایط خشکسالی آینده ایران برای جامعه و سیاستگذاران جهت سازگاری و کاهش و تعدیل اثرات پیامدهای خشکسالی در آینده از اهمیت زیادی برخوردار است. اگرچه خشکسالی ها می توانند تحت تأثیر مدیریت آب و شیوه های نادرست استفاده از زمین ایجاد شوند، اما عوامل مرتبط با اقلیم مانند بارش و تبخیر شرایط اساسی را ایجاد و دوره های خشکسالی و ترسالی را تشدید می کنند. تغییر اقلیم و تأثیرات آن بر مقدار بارش و تبخیر در افزایش شدت خشکسالی نقش عمده ای دارد. سه عامل اصلی تأثیر تغییر اقلیم برای بروز خشکسالی وجود دارد این عوامل عبارتند از: افزایش دما که باعث افزایش تبخیر و در نتیجه خشک شدن خاک و پوشش گیاهی می شود، تغییر در الگوهای گردش جوی منطقه ای و کاهش حجم برف و ذوب سریع برف ناشی از افزایش دما و تغییر الگوی بارش که باعث کاهش تأمین آب در بسیاری از مناطق می شود. دمای بالا می تواند تبخیر از سطح خاک را افزایش دهد و باعث شود که حتی در دوره ‎هایی با میزان بارش زیاد نیز خاک به سرعت خشک شود. خشکسالی می تواند از طریق «بازخورد مثبت» ادامه یابد. بازخورد مثبت در شرایط تغییر اقلیم و افزایش خشکسالی به این شکل اتفاق می افتد که خاک های بسیار خشک و پوشش گیاهی کاهش یافته می تواند بارش را در یک منطقه اقلیمی خشک (یا خشک شده) بیشتر سرکوب کند. دمای بالاتر می تواند بارش برف و ذخیرگاه های بزرگ برف ایران را تحت تأثیر قرار داده و به طور بالقوه باعث کاهش منابع آب شود. اگرچه رخدادهای اخیر مربوط به خشکسالی اضطرار پیش آگاهی ها را ملزم کرده است، اما خشکسالی در تحقیقات مخاطرات طبیعی همانند طوفان و سیل که تأثیر مستقیم بر جان و مال انسان ها دارند، چندان مورد توجه قرار نگرفته است. اکثر کشورها در حال حاضر خطر خشکسالی را از طریق رویکردهای واکنش پذیر و مدیریت بحران بررسی می کنند. در یک رویکرد فعال، سامانه های هشدار زودهنگام مهم هستند چرا که در سامانه های یکپارچه ارزیابی، ارتباطات و پشتیبانی سامانه های خشکسالی نقش اساسی دارند. بررسی اجمالی سامانه های هشدار زودرس خشکسالی بین المللی نشان می دهد که هشدار زودرس موثر منجر به همکاری چند بخشی و میان رشته ای بین همه بازیگران مربوطه در هر مرحله از فرآیند هشدار- از نظارت تا پاسخگویی می گردد. لذا ارائه تمهیدات لازم برای مقابله با آثار زیانبار خشکسالی باید در تمامی عرصه های مدیریتی مورد توجه قرار گیرد. در همین راستا برنامه مدیریت خشکسالی (Drought Management Plan (DMP)) به عنوان ابزاری برای اجرای سیاست خشکسالی براساس رویکرد کاهش خطر باید مورد توجه ویژه قرار گیرد. توسعه DMP یک گام اساسی در روند مدیریت خشکسالی و ارائه راهکارها و دستور العمل ها است. این برنامه شامل تهیه ی برنامه ای جامع جهت آمادگی برای خشکسالی می باشد و شامل سه مولفه اصلی است: نظارت، هشدار سریع و تبادل اطلاعات و ارائه پیش بینی های عملیاتی دقیق. در این رابطه توصیه می شود گروه ویژه ای برای توجه به دو مورد اول از این نیازها برای ارزیابی ریسک تشکیل شود. گروه ویژه خشکسالی می تواند در اکثر موارد همزمان بر روی تعدیل اثرات خشکسالی و پاسخ سریع به بحران های خشکسالی غیر منتظره متمرکز شود. برنامه مدیریت خشکسالی (DMP) از دو بخش بنیادی تشکیل می شود. 1- ارزیابی مداوم از خشکسالی و 2- ارزیابی پس از خشکسالی. ارزیابی مداوم یا عملیاتی بر این اساس استوار است که چگونه تغییرات اجتماعی همانند فناوری های جدید، تحقیقات جدید، قوانین و تغییر دولت ها بر خطر خشکسالی و جنبه های عملیاتی برنامه خشکسالی اثر می گذارند. انجام پیش بینی یا پیش آگاهی قبل و حتی پس از اجرای برنامه خشکسالی بصورت دوره ای توصیه می شود. لذا باید توجه داشت که برنامه خشکسالی یک روند است، نه یک رویداد گسسته و بر این اساس ضرورت دارد که بصورت مداوم مورد رصد و بازبینی قرار گیرد. ارزیابی پس از خشکسالی، اقدامات ارزیابی و پاسخگویی دولت، سازمان های غیردولتی و سایر ذینفعان را مستندسازی و تجزیه و تحلیل می کند و سازوکاری را برای اجرای توصیه ها و بهبود سامانه مدیریت خشکسالی فراهم می کند. بدون ارزیابی های پس از خشکسالی، یادگیری از موفقیت ها و اشتباهات گذشته دشوار است. ارزیابی-های پس از خشکسالی باید شامل تجزیه و تحلیل جنبه های اقلیمی و زیست محیطی ناشی از خشکسالی باشد. پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن و برنامه ریزی برای کاهش اثرات آن، در تسهیل امداد رسانی یا کمک به مناطق آسیب دیده و در دوره پس از خاتمه خشکسالی مفید خواهد بود. همچنین توجهات باید به موقعیت هایی معطوف شود که سازوکارهای مقابله با خشکسالی با آن در ارتباط است. هدف نهایی از فرآیند ارزیابی ریسک خشکسالی، شناسایی بخش ها، گروه های جمعیتی یا مناطقی است که بیشتر در معرض خشکسالی قرار دارند و همچنین انجام اقدامات مناسب برای کاهش تأثیرات احتمالی آن می باشد. نتیجه نهایی فرآیند ارزیابی ریسک خشکسالی، شناسایی مشخصه های آسیب پذیری است که مشخص می کند چه کسانی، چگونه و چرا در معرض خطر هستند. مراحل این فرآیند شامل موارد زیر است: 1. اثرات خشکسالی های اخیر و تاریخی شناسایی شود. 2. روندهای خشکسالی شناسایی شود. 3. پیامدهای خشکسالی در اولویت قرار گیرند. 4. اقدامات لازم جهت تعدیل خشکسالی شناسایی شده و بر اساس آن تأثیرات کوتاه مدت و بلند مدت خشکسالی کاهش یابد. 5. در مرحله شروع و خاتمه خشکسالی، عوامل محرک برای انجام مرحله به مرحله و تدریجی شناسایی شوند. 6. سازمان های ذیربط برای توسعه و اجرای اقدامات اولویت بندی و بسیج شوند. تجربه خشکسالی اخیر خراسان رضوی و در مقیاس گسترده تر ایران می تواند زمینه لازم را برای ارائه الگوی جدیدی از مدیریت خشکسالی فراهم کند.

کلمات کلیدی