چکیده بررسی رابطۀ اختیار انسان و تقدیر الهی حاکم بر هستی، بسیار دقیق و ظریف است. جمع بین اختیارمندی انسان از سویی و حاکمیت قضا و قدر از سوی دیگر بر زندگی انسان، متعارض یا پارادوکسیکال بنظر می رسد. بنابراین ظاهرا یا باید با حاکمیت ضرورت تقدیر، از قدرت اختیار آدمی چشم پوشی کنیم و یا بایستی با در نظر گرفتن اراده برای انسان در عالم امکان، مخالف هر گونه ضرورتی در هستی شویم. برای تبیین مذکور، معنای تقدیر؛ ضرورت؛ و قاعده مندی؛ و ارتباط آن با بحث عالم أمر و مسالۀ علم حق تعالی نسبت به افعال و اختیاراتِ انسان از سویی، و معنای آزادی؛ اختیار؛ و انتخاب آدمی نسبت به سعادت و شقاوت؛ و بررسی بحث طینت و سرشت انسان از سوی دیگر نقش اساسی در فهم و درک مطلب مذکور دارد. علامه طباطبایی، فیلسوفی صدرایی و مفسری عالی مقام هست، لذا پاسخهای وی به پرسشهای مذکور، کاملا نظام مند است. وی با نگرشی هستی شناسانه به عالم معتقد است برخلاف ظاهرِ بعضی از آیات مانند « کلٌّ یعمل علی شاکلته» و روایاتی مانند « السعید سعیدٌ فی بطن امه و الّشقی شقیٌّ فی بطن امّه»، شقاوت یا سعادت، ذاتیِ انسان نیست بلکه آدمی در ظرف دنیا و عالم خلق از روی اختیار، مرتکب أعمالِ خیر یا شر شده و با حرکت جوهریِ نفس، هویت و شاکلۀ خویش را رقم می زند. لذا موجودی تربیت پذیر و قابل هدایت از طریق هادیان الهی می باشد. حق تعالی که حکیم علی الاطلاق است گرچه در عالم أمر که عالم ثبات و فعلیّت محض است، به علم أزلی( علم فرا زمانی و سرمدی) از قضا و حکم زندگی سعادت آمیز یا شقاوت آمیز انسانها آگاه است، اما در تقدیر عالم، انسان را مختار مقدّر کرده و در مرتبۀ نازلۀ هستی ( عالم خلق)، از طریق إعطاء قوۀ عاقله و موهبت اختیار به انسان از سویی؛ و ودیعه نهادن قوۀ شهویّه و غضبیّه در وی از سوی دیگر، بستر این انتخاب را فراهم آورده است. این سخن، بظاهر تناقض آمیز می آید، اما تلاش نگارنده در پژوهش حاضر برآن است تا با توجه به آثار علامۀ بزرگوار، این معضل را گشوده و تناقض ظاهری را رفع نماید.

کلمات کلیدی