روابط خارجی ایرانِ روزگار قاجار، بیش‌از آن‌که تحتِ‌تأثیر ویژگی‌های درون‌کشوری باشد، از خصلت‌های نظامِ بین‌المللی‌، تأثیر می‌پذیرفت. در آغاز سدۀ بیستم، که شروع تاریخ بین‌المللی جدید است، کشور ایران گسترۀ بازیگریِ کشورهای بزرگ بود؛ و، به‌ویژه، در آغاز جنگ جهانی اول، به یکی از مهم‌ترین کانون‌های بحران بین‌المللی تبدیل شد. ماهیّتِ مناسبات خارجی ایرانِ قاجار، زمانی به یک دشواره، تبدیل می‌شد که ذهن و ضمیرِ ایرانی، در گذشتۀ غلوّآمیز، سیر می‌کرد و بدبختیِ فراگیرش را درک نمی‌نمود. ایران به کالبدی پوشالی تبدیل شده بود و قدرت مقاومت در برابر اروپای گسترش‌طلب را نداشت. انگیزه‌ای هم نبود؛ مگر در ذهنِ اندک‌نخبگانی که «دیگری» را دیده و در قیاس افتاده بودند و ناتوانیِ خود را می‌دیدند و قدرت‌مندیِ «غیر» را. تنگناهایِ تاریخی، سبب می‌شد ذهنِ نخبۀ قاجاری، درگیرِ تجربت‌های بدفرجام، شود. انگار در درون‌مایۀ ذهنِ ایرانی، تجربه‌ای سخت غمناک وجود داشته است‌که کیفیّتِ رفتارِ آنان‌را در مناسبات فرامرزی، شکل می‌داد؛ تجربۀ سیطرۀ امپراطوری‌های نیرومند بریتانیا و روسیه، این احساس را در ایرانیان پدید می‌آورد که آن‌ها هیچ‌گاه حاکم بر سرنوشت خویش نبوده‌اند؛ بلکه، تابع تزویرهای برآمده از نفوذ خارجی بوده‌اند. در دوران اوج‌گیریِ اروپاییان، نه انزوای خودساخته، ممکن بود و نه انزوای دیگرخواسته؛ زین‌سبب، بسیاری از نخبگانِ قاجاری می‌فهمیدند که می‌بایست جامعه را به‌سویِ ترقّی بکشانند. ضعفِ حکومت قاجار، نخبگانِ دوران گذار را به این‌سو ‌کشاند که مناسبات فرامرزی را به وضع مطلوب سوق دهند؛ زیرا، به‌حالِ‌خودرهاسازیِ روابط خارجی، عبارت از پیوسته‌شدنِ پس‌ماندگیِ معهود بود. ازمیانِ جوامع ایرانیِ خارج از کشور، که نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری دولتِ منتظمِ پسامشروطه داشتند، کمیتۀ ملیون ایرانی یا حلقۀ برلن بود که در دورانِ جنگ جهانی اول، در آلمان شکل گرفته بود و زمینۀ تئوریک شکل‌گیری دولتِ نوین ایرانی را (و به‌همراهِ آن، سیاست خارجیِ ایران‌پیشه) فراهم می‌آورد. نوشتارِ کنونی، در جست‌وجوی ویژگی‌های «ایران‌پیشگی» در سیاست خارجیِ پیشنهادیِ «حلقه‌نشینانِ برلین» است.

کلمات کلیدی