نظام الملک وزیر عملگرا و اندیشمند سیاسی عصر سلجوقیان است که در سی سال تلاش کرد نظم و ترتیبات حکومتی شکل دهد. تجربیات کشورداری او در قالب آداب حکمرانی در کتاب سیرالملوک جمع آوری شده است. پرسش این است که اندیشه اقتصاد سیاسی نظام الملک چه بوده است؟. برای تفسیر و تحلیل اندیشه اقتصاد سیاسی او به سراغ سیرالملوک می رویم و مبانی و فنون اقتصاد سیاسی او را بررسی می کنیم. نظام الملک به لحاظ مبنایی حکومت مندی ایرانشهری را که برگرفته از عهد اردشیر است دنبال می کرد و تداوم سیاست گذاری به سبک ایده ایرانی است. در این سبک حکومت مندی اخلاق جایگاهی و نظام خویشکاری ساختاری ایجاد می کند که از در جای خود بودن هر صنف، عدالت یا داد شکل می گیرد. به لحاظ مبنایی نظام الملک اقتصاد سیاسی نخبه گرا و محافظه کارانه را قبول دارد چرا که کارکردهای آموزشی و ثبات سیاسی و اجتماعی به همراه دارد. بر هم زدن اصناف و تقاضای اموال، جایگاه بهتر و یا آموزشی که تحرک طبقاتی را ایجاد کند در حکم افکار بد دینانی است که با گزاره های عدالت محورانه به مزدک برمی گردد. به لحاظ فن اقتصاد سیاسی نظام الملک سعی می کند جمع آوری مالیات و حساب و کتاب حکومت را بر اساس نظم و ترتیبات سالانه شکل دهد تا از خودسری و عدم قطعیت های اقتصادی ناشی از دستبرد حکومت به جامعه جلوگیری کند. از سوی دیگر در فن خزانه داری نیز برای مهار رویدادهای غیر قابل پیش بینی دو خزانه را ایجاد می کند که یکی مربوط به امور روزمره است و دیگری به وقت حادثه به کار می آید. نظم دهی به نیروهای سیاسی و اداری نیز با فنون حقوق و پرداختی های ثابت کارگزاران و تامین بیمه بازنشستگی سعی در خلق دیوان سالاری قانونی داشت.

Keywords