بایکدیگردادوستدکردن را، تعامل گفته‌اند؛ و، فقدان را، گم‌کردن و ازدست‌دادن، نامیده‌اند. جامعه و دولت در ایران، «فاقدِ تعامل»اند؛ دادوستدِ اجبارآمیز دارند، ازدست همدیگر فرار می‌کنند، همکنش نیستند، از هم می‌ترسند، در بزنگاه‌های تاریخی هرکدام راه خود می‌روند و از قاعدۀ «دوری و دوستی» پیروی می‌کنند. پایۀ دادوستد، پیمان است و بنیانِ بده‌بستان، پذیرشِ برابری دوسویه و پایاپای‌بودنِ دوسویِ قرارداد است. در تاریخ ایران، پیوند میان دولت و جامعه، برپایۀ پیمان نبوده است و هیچ‌گاه نطفۀ قراردادِ میان دولت و جامعه، در تاریخ درازآهنگِ ایران‌زمین، بسته نشده است. بنابراین، کوشش برای برپاسازی قانون‌اساسی (که هست‌مایۀ پیمان‌بنیان دارد و بر بنیادِ قرارداد اجتماعی ریخت‌ومایه گرفته) بی‌سرانجام است؛ چه رجوعِ فخرفروشانه باشد به مجلس مهستان در ‌روزگار اشکانیان، چه جست‌وجوی خیال‌بافانۀ تفکیک قوا باشد در شاهنامه، چه باززنده‌سازیِ خودبرتربینانۀ پیمان مدینه باشد در عصر حضرت نبی و چه شفاعت‌گرفتن از دست‌خطی باشد از میرزای روزگار قاجار. قانون‌اساسی، اَبَرنهاد (Meta-Institution) و اَبَرمتنِ (Hypertext) است؛ برفراز دیگرنهادهای جامعه است و دربرگیرنده و سامان‌دهندۀ همۀ نهادها به‌شمار است. جامعۀ ایران، دوبار، فرآیندِ نگارشِ قانون‌اساسی را، ازسرگذرانده است؛ یک‌بار، به‌سالِ 1285پس‌از انقلابِ مشروطه، و، دگربار، پس‌از انقلاب اسلامی، به‌سال 1358. ایدۀ کانونیِ قانون‌اساسی، کران‌مندی و ناگستریِ قدرت سیاسی است؛ اما، فرادستی و بالانشینیِ گوهرِ ایرانیِ خودکامگی بر ساختار و گسترۀ حکم‌روایی، سبب شده است‌که از نیستیِ قانون‌اساسی در تاریخِ ایران، بتوان گفت؛ اما، از هستیِ قانون‌اساسی، نه. چیرگیِ درازآهنگِ تاریخی‌فرهنگیِ «فرّه ایزدی» (عنایت ایزدی، سایۀ خدا، موهبت الهی، ظلّ‌اللّه) هست‌مایۀ شخصی‌شدنِ قدرت سیاسی شده است؛ زین‌سبب، فرمان‌روا (پادشاه، حاکم، تاج‌دار، حکمران، ولی، سلطان، والی، مَلِک، شاه، خدیو، شاهنشاه، امیر، شهریار) اَبَرنهاد و اَبَرمتن است؛ و دیگرنهادها و سازوکارها (ازجمله، قانون‌اساسی) در دستانِ فرمان‌روایِ آزادکام است.

کلمات کلیدی