خراسان در دورۀ سلجوقیان از منظر اجتماعی و اقتصادی از اهمیت بالایی برخوردار بود و با به قدرت رسیدن سلطان سنجر (حکـ : 511ـ552ق) نیز به هستۀ سیاسی امپراتوری سلجوقی بدل شد. با حملۀ غزها (548ق) و به اسارت درآمدن سلطان، اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خراسان دچار آشفتگی شد. محوطۀ قهوه‌خانۀ سنگی برزنون نیز متعلق به دورۀ سلجوقی بوده و با پیدا شدن سکه‌ای طلایی از سلطان سنجر (ضرب نیشابور در سال 551ق) در لایه‌های سطحی آن، احتمال آن می‌رود که در کشاکش این حملات رو به ویرانی گذاشته باشد. به‌واسطۀ چنین هرج و مرج گسترده‌ای، متون تاریخی اطلاعات پراکنده و متفاوتی دربارۀ این واقعۀ تاریخی دارند. سکه‌شناسی با تکیه بر علوم باستان‌شناسی و تاریخ و با در اختیار داشتن چنین سکه‌ای می‌تواند اطلاعات ارزشمندی را در اختیار محققان قرار دهد. بنابراین، پایه و مایۀ اصلی این مقاله را سکۀ مکشوف از محوطۀ قهوه‌خانۀ سنگی و نمونۀ نسبتا مشابهی از آن (احتمالا ضرب نیشابور در سال 551ق) تشکیل می‌دهد. پرسش‌های اصلی این پژوهش عبارت‌اند از: 1ـ چگونه می‌توان با استفاده از این سکه و نمونۀ مشابه آن بخشی از تاریخ آن عصر را بازسازی کرد؟ 2ـ با توجه به شرایط حاکم زمانی و عوامل تأثیرگذار، سکه‌های موردبحث توسط چه کسی و با چه هدفی ضرب شده‌اند؟ این مقاله بر آن است تا علاوه بر معرفی این سکه‌های شاخص، به بازسازی و مشخص ساختن علل برخی از حوادث با همراهی داده‌های سکه‌شناختی در کنار متون تاریخی بپردازد. در نتیجه مشخص شد که سکه‌های مورد مطالعه پس از آزادی سلطان سنجر از اسارت و به نام او، توسط مؤید آی‌ابه در جهت مقابله با اتحاد سلطان محمود (دورۀ اول حکومت: 548ـ551ق) و آتسز خوارزمشاه (حکـ : 521ـ551ق) و کسب مشروعیت لازم برای بقای قدرت و حکومتش در جایگاه امیر تابع سلطان سنجر، در نیشابور و حتی شهر‌های دیگری از خراسان ضرب شده‌اند.

کلمات کلیدی