در ارتباط با مفهوم سازی نظری فرایندهای اجتماعی به منظور درک تغییرات و دگرگونی‌های اجتماعی- تاریخی جامعه ایران، رویکردهای اجتماعی و جامعه شناختی متعددی ارائه گردیده است. در این رویکردها محققین عمدتاً با تاکید بر یک جنبه مانند عوامل خارجی، عوامل فرهنگی، استبداد، عوامل جغرافیایی، عوامل فراملی، عوامل اجتماعی و عوامل اقتصادی، سعی در تبیین وضعیت موجود ایران و مشخص کردن عناصر موثر بر تغییرات و دگرگونی‌های اجتماعی در آن نموده‌اند. وجود رویکردهای مختلف در ارتباط با جامعه ایران نشان دهنده‌ی پیچیدگی بسیار تغییرات و دگرگونی‌های اجتماعی آن است. مقاله با مرور انتقادی کوتاه بر دیدگاه‌های ارائه شده و با بررسی شواهدی از تاریخ ایران با ارائه طرحی فرانظری سعی نموده است تا الگویی مفهومی برای درک تغییرات و تبیین دگرگونی‌های اجتماعی در جامعه ایران ارائه دهد. یافته‌های مطالعه نشان می دهد که دال مرکزی و عنصر مشترک در تمام گزاره‌های نظری ارائه شده، وجود «نوسان» و «بی ثباتی دوره‌ای» در جامعه ایران است. بررسی شواهد تجربی و تحلیل انتقادی دیدگاه‌های ارائه شده نشان می‌دهد که علی رغم مدعیات نظری در ارتباط با کوتاه مدت بودن جامعه ایران، جامعه ایران از یک مقاومت سخت در برابر تغییرات ساختاری و «ثبات در هسته اصلی»، علی رغم وجود نوسانات زیاد در چینش عناصر ساختاری در هر اپیزود تاریخی برخوردار است. مقاله با ارائه مفهوم مرکزی «جامعه تک‌ریخت (ایزومورفیسم)» سازوکارهای موثر بر آن و قدرت تبیینی این مفهوم را در درک تغییرات و دگرگونی‌های اجتماعی جامعه ایران نشان داده است.

کلمات کلیدی