اسم پیمان 1921 ایران و شوروی، عهدنامۀ مودت بود؛ ولی، ماهیت معاهده، دوستی نبود بلکه تداومِ رابطۀ نابرابری بود که مناسبات ایران و روسیه را دربرگرفته بود. عهدنامۀ مودت، در فوریۀ 1921 به‌امضاء رسید؛ ولی فوریۀ 1921 برای ایران، پایان راهی بود که از چهارده سال پیش (1906) شروع شده و برای شوروی، آغاز راهی بود که از دوازده سال پیش (1905) باز شده بود. قاجاران در ایران پس‌از مشروطه، روزبه‌روز ضعیف‌تر می‌شدند و در حال سقوط بودند، ولی در شوروی، نیروهای فاتحِ انقلابی، روزبه‌روز در حال صعود بودند و رژیم برآمده از انقلاب، استحکام بیشتری می‌یافت. بنابراین، صعود در مقابل سقوط قرار گرفته بود و ظهور در مقابل افول، رژه می‌رفت؛ ایران عصر قاجار (نظم قدیم) درحال پایان بود و شوروی عصر انقلاب (نظم جدید) درحال صعود بود. اگر از معادلۀ سود و زیان در انعقاد پیمان میان دو کشور نام برده شود (نفع یک‌جانبه/ زیان یک‌جانبه/ نفع دوطرفه/ زیان دوطرفه) نگاه به مواد معاهدۀ 1921 نشان می‌دهد که ماهیت این پیمان بیش‌از آنکه دربرگیرندۀ منافع دوجانبه باشد، زیان یک‌جانبه‌ای را به‌ضرر ایران در خود نهفته داشت و تا چندین سال بعد از انعقاد قرارداد، ایران را از نظر امنیتی در موضع ضعف قرار داده بود. بنابراین، عهدنامۀ 1921، نه یک معاهدۀ ضداستعماری بلکه چهرۀ دیگر «بازی بزرگ» بود که میان انگلستان و روسیه در قرن نوزده آغاز شده بود. روسیه حقّ طبیعی خود می‌دانست که به تداوم سرزمینی خود، به‌منزلۀ «خارجِ نزدیک» نگاه کند؛ درعین‌حالی‌که، نگاهی هم به افغانستان داشت تا بتواند در هند تأثیرگذار باشد. انگلستان هم، افغانستان را «قلعۀ نگهبانی» هند، تلقّی می‌نمود؛ درعین‌حالی که به قفقاز هم، توجه داشت. معاهدۀ 1921، برگ آخر بازی بزرگ بود که توسط روسیه برداشته شد؛ درحالی‌که گام نهایی انگلیسی‌ها در بازی بزرگ، قرارداد 1919 بود. نگاهی به امتیازهایی که گفته می‌شود روس‌ها در عهدنامۀ 1921 به ایران دادند نشان می‌دهد که لغو تمام امتیازاتی که روس‌ها از ایران گرفته بودند، امتیاز محسوب نمی‌شد بلکه بازگرداندن روابط دو کشور به‌حالت عادلانه بود. اما، امتیازی که روس‌ها در ماده‌های 5 و 6 عهدنامه تعبیه کردند نشان می‌داد که روس‌های انقلابی، دست از ادعاهای پیشین خود برنداشته و در جست‌وجوی روابط برتری‌جویانه هستند.

کلمات کلیدی