چکیده در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی، تولید پنبه در نتیجه جنگ‌های داخلی امریکا کاهش یافت و این مسأله برخی از دولت‌ها به‌ویژه روسیه را بر آن داشت تا برای جبران کسری پنبه مورد نیاز خود، وارد ایران شوند. از آنجایی که روسیه با تحمیل و اجرایی کردن مفاد عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای، یکه‌تاز بازارهای تجاری ایران شده بود، در راستای خرید و تهیه پنبه از ایران گام برداشت. سبزوار که از دوره‌های گذشته به‌واسطه موقعیت جغرافیایی به یکی از مراکز عمده کشت پنبه تبدیل شده بود، از جمله مناطقی به‌شمار می‌رفت که توجه بازرگانان روسیه را برای خرید و صادرات این محصول باارزش جلب کرد. به‌گونه‌ای که روس‌ها برای دست‌یازیدن به این مقصود، به تأسیس تجار‌خانه‌هایی در این شهر همت گماشتند. این تجارتخانه‌ها علاوه بر صادراتِ مقادیر زیادی پنبه به روسیه، در ترغیب کشاورزان این خطه به کاشت پنبه مرغوب نقش به‌سزایی داشتند. پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌ای و با تکیه بر اسناد و مدارک آرشیوی وزارت امور خارجه و آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در صدد است تا فعالیت تجارتخانه‌ها و کارخانه‌های پنبه‌پاک‌کنی روسی را در عرصه صادرات پنبه به روسیه مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که سبزوار در اواخر دوره قاجار سهم عمده‌ای در تولید پنبه و صادرات آن به روسیه داشت؛ امری‌که سبب‌ تأسیس تجارتخانه‌ها و کارخانه‌های پنبه‌پاک‌کنی روسی در این شهر شده است.

کلمات کلیدی