در روزهای اخیر بحث جعلیاتی که به «شاهنامه» فردوسی منسوب می شوند، در فضای مجازی داغ شده است؛ بیت‌هایی که بعضا حتی در کتاب درس فارسی دانش‌آموزان آمده‌اند و موجب واکنش برخی شاهنامه‌پژوهان شده‌اند. به گزارش ایسنا، روزنامه «خراسان» در ادامه نوشت: صفحه‌ای به نام استاد شفیعی‌ کدکنی که در روزهای اخیر به معرفی این بیت‌های جعلی پرداخته، فهرستی از شاهنامه‌های معتبر را منتشر کرده و نوشته است: «هدف از انتشار ابیات جعلی و برساخته دیگران با نام بلند حکیم فردوسی و شاهنامه که البته به سبب خیرِ پیام‌ها، درخواست‌ها یا دشنام‌ها پی گرفته شد، جلوگیری از هرج و مرجی‌ است که با گسترش بی‌حد فضای مجازی در صدها کانال و رسانه با هدف دوستی با فرهنگ و آثار ملی ایران یا دشمنی با آن به راه افتاده است.» جالب آن که در این صفحه، برخی ابیات بسیار مشهور منتسب به شاهنامه مانند «بسی رنج بردم در این سال سی / عجم زنده کردم بدین پارسی» یا «که رستم یلی بود در سیستان / منش کرده ام رستم داستان» یا «چو بخت عرب بر عجم چیره گشت / همه روز ایرانیان تیره گشت» یا « زن و اژدها هر دو در خاک بِه / جهان پاک از این هر دو ناپاک بِه» و ... آورده شده است که به تصریح استاد شفیعی کدکنی مربوط به شاهنامه فردوسی نیست و جعلی می باشند. به همین بهانه، سراغ دکتر ابوالقاسم قوام، شاهنامه‌پژوه و استاد ادبیات دانشگاه فردوسی رفتیم و درباره راه‌های شناخت اصالت اشعار شاهنامه پرسیدیم. ابیات جعلی در دوره‌های مختلف وارد شاهنامه شده است دکتر قوام در ابتدا به بیان تاریخچه‌ای از افزوده‌شدن برخی ابیات به شاهنامه فردوسی می‌پردازد و می‌گوید: شاهنامه کتابی است که از زمان حیات فردوسی به شکل‌های مختلفی ابیاتی به آن افزوده شده یا از آن کاسته شده است. این درگذر تاریخ اتفاق افتاده است که کاتبان و کسانی که نسخه‌های شاهنامه را به صورت دست‌نویس می‌نوشتند، گاهی چیزهایی را به اشعار اضافه یا از آن حذف می‌کردند و این اتفاق بعدها در چاپ نسخه‌های مختلفی از شاهنامه هم افتاده است که ناگزیر به تصحیح راه یافته و بخش‌هایی اضافه یا حذف شده است. او ادامه می‌دهد: این موضوع، به دلیل ویژگی‌های شاهنامه رخ داده است. شاهنامه جهت‌گیری‌های سیاسی، ملی، میهنی و اعتقادی دارد و طبعا موافقان و مخالفانی با این اندیشه‌ها وجود دارد. اشعار شاهنامه هم دوره‌های زیادی را گذرانده است. از همان دوره سروده‌شدن شاهنامه در عصر سامانی و تکمیل آن در دوره غزنوی، جهت‌گیری حاکمیت‌ها یکسان نبوده است و با توجه به اندیشه حاکمیت‌ها ابیاتی به آن افزوده شده است. حالا هم با گذر زمان، همه نسخه‌های خطی در دسترس عموم نیستند. اما فضاهای عمومی و مجازی این فرصت را ایجاد می‌کنند که ابیاتی سروده و به فردوسی نسبت داده شود. مثلا در تاریخ معاصر و در حکومت رضاخان همین اتفاق افتاد و ابیاتی به شاهنامه منتسب شد که بر وزن اشعار فردوسی است و با سبک و سیاق و سوگیری‌های خاصی سروده شده است. از سوی دیگر، اکنون هم در فضای مجازی ابیاتی دیده می‌شود که وزن اشعار فردوسی را دارد و خواننده ناآگاه تصور می‌کند که این‌ها سروده فردوسی است که متاسفانه اتفاق خوشایندی هم نیست و نه خدمتی به فردوسی و شاهنامه و نه کمکی به خواننده ناآگاه و علاقه‌مند به فردوسی است. ورود ابیات جعلی به کتاب‌های درسی دکتر قوام می‌گوید: آثار بقیه شاعران هم در معرض ورود ابیات جعلی بوده و هست و همین اتفاق در طول تاریخ برای رباعیات خیام افتاده است. وقتی به نسخه‌های اصلی رباعیات‌ خیام مراجعه می‌کنیم، درمی‌یابیم ابیاتی که به طور قطعی متعلق به خیام است، بسیار کم است اما رباعیاتی که در زبان عموم به خیام انتساب داده می‌شود، بسیار زیاد است. خیلی‌ها بعد از خیام، او را پناهی ساخته‌اند تا اندیشه‌هایی را که نمی‌توانند خودشان بر زبان بیاورند و گفتن آن تاوان داشته است، بسرایند و به خیام نسبت بدهند. این استاد ادبیات می‌گوید: ابیات جعلی متاسفانه در برخی کتاب‌های درسی هم ورود کرده است. کتاب‌های درسی را نباید با رسانه‌های اجتماعی و فضای مجازی یکسان دانست. در کتاب‌های درسی از چاپ‌هایی از شاهنامه استفاده شده که معتبر نبوده است. یعنی نویسنده کتاب درسی، دانش کافی برای شناسایی تصحیح معتبر شاهنامه را نداشته است. چطور باید اصالت ابیات شاهنامه را دریابیم؟ استاد قوام در پاسخ به این سوال که چطور باید اصالت ابیات شاهنامه را دریابیم، می‌گوید: در این سال‌ها تصحیح‌های خوبی از شاهنامه وجود دارد و اصلاً دلیلی نیست که ابیات شاهنامه را از فضای مجازی تهیه کنید. چاپ‌های مختلفی مانند چاپ مسکو یا تصحیح آقای خالقی‌مطلق وجود دارد که اصالت اشعار در آن تا حد ممکن رعایت شده است. وگرنه فضای مجازی جایی است که راست و دروغ در آن زیاد است. وقتی می‌توانند نرم‌افزار بانک‌های رسمی کشور را به صورت تقلبی وارد مراجع دانلود اپلیکیشن و با آن کلاهبرداری کنند آیا نمی‌توانند به اسم فردوسی و شاعران دیگر تقلب کنند؟ برای استفاده از شاهنامه باید از افراد شاهنامه‌پژوه پرسید و از چاپ‌های معتبر شاهنامه استفاده کرد. نکته مهم این است که شاهنامه کشف‌الابیات دارد. علاقه‌مندان به ادبیات هرجا بیتی را می‌بینند که به فردوسی منتسب شده است، می‌توانند به کتابخانه‌ها بروند و با چند کلمه از آن شعر به کشف‌الابیات مراجعه کنند و اصالت شعر را بیابند. وضوح و روشنی دیدگاه‌های خالق شاهنامه از دکتر قوام می‌پرسم که وظیفه اهالی ادبیات برای جلوگیری از ورود یا بازنشر جعلیات چیست که می‌گوید: کسی که علاقه‌مند به فردوسی و دوستدار شاهنامه است، همین که بداند ممکن است ابیاتی به اسم فردوسی و شاهنامه به او ارائه کنند و همین‌قدر هوشیاری داشته باشد، خود را موظف می‌داند که به چاپ‌های مورد اعتماد مراجعه و از کشف‌الابیات استفاده کند. چنین کسی هیچ‌وقت در فضای مجازی دنبال شاهنامه نمی‌گردد. اما برای اشعاری که عامدانه و آگاهانه به شاهنامه اضافه شده است، باید اهل ادب و استادان شاهنامه‌پژوه وارد شوند و درباره آن اطلاع‌رسانی کنند. کسی اگر شاهنامه‌شناس باشد زبان فردوسی برایش شناخته‌شده است. ساختار اشعار و لحن فردوسی و نوع احساس و عاطفه و اندیشه و مرام و مسلک و اخلاق او شناخته‌شده است. به هیچ‌وجه نمی‌توان خوراک تقلبی از شاهنامه به چنین کسی داد. همان‌طور که اکنون صدای بعضی از بزرگان درآمده است و آنها در رسانه‌های دردستشان نوشته‌اند و اعلام و اعتراض کرده‌اند که کدام اشعار جعلی است. این حکایت از آن دارد که بزرگان ادبیاتمان شناخت کافی از اشعار فردوسی و بینش او دارند. همچنین، در اشعار جعلی موضوعات ضد زنان یا اعراب و ... آمده است که متضاد با اندیشه فردوسی است. اینها هم معیاری است که می‌توانید مطالب جعلی منتسب به فردوسی را تشخیص بدهید. علاوه بر این، بهترین معیار تشخیص اصالت ابیات شاهنامه موافقت یا عدم موافقت آنها با ارزش‌های قومی و ملی است.

کلمات کلیدی