سرقت علمی به‌عنوان مصداق بارز فساد آکادمیک، اخلاق پژوهشی را نقض می‌کند. با وجود جرم‌انگاری سرقت علمی در قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، کمّی‌گرایی پژوهش در ایران موجب رشد این رفتار شده است. در این شرایط، لزوم توجه به رهیافت‌های پیشگیرانه یک مسئلة حیاتی است. گرچه متغیرهای مختلفی در پیشگیری از سرقت علمی نقش دارند، اما دو متغیر منبع کنترل و اخلاق پژوهشی در این حوزه می‌توانند دارای اثر باشند. منبع کنترل که چگونگی درک افراد در خصوص کنترل بر محیط و وقایع پیرامونی را تبیین می‌کند، نظامی از ارزش‌ها و باورهاست که در آن فرد، موفقیت‌ها و شکست‌های خود را به عوامل درونی یا بیرونی نسبت می‌دهد. اخلاق پژوهشی نیز یک رشتة معرفت‌محور است که بر انجام مطالعات نظام‌مند و امانت‌دارانه تأکید می‌کند. ازاین‌رو، در پژوهش حاضر تأثیر دو متغیر منبع کنترل و اخلاق پژوهشی در پیشگیری از سرقت علمی ارزیابی شد. جامعة آماری پژوهش، کلیة اعضای گروه و کانال تلگرامی مدرسة علوم جنایی به‌عنوان خبرگان حقوق جزا و جرم‌شناسی ایران بودند که از این میان و با استفاده از فرمول کوکران، 212 نفر به‌عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامة منبع کنترل «راتر» بود که در آن کنترل درونی و بیرونی بررسی شد. همچنین در خصوص اخلاق پژوهشی و سرقت علمی، پرسشنامة محقق‌ساخته طراحی شد و روایی صوری و محتوایی آن‌ها با استفاده از نظرات متخصصان تأیید و پایایی آن‌ها برای پرسشنامه‌های اخلاق پژوهشی و پیشگیری از سرقت علمی با ضریب آلفای کرونباخ 82/0 و 87/0 محاسبه شد. بر اساس یافته‌ها میان کنترل درونی و بیرونی و پیشگیری از سرقت علمی رابطه‌ای وجود نداشت. نبودِ ارتباط میان کنترل بیرونی و پیشگیری از سرقت علمی بدان‌ معناست که عوامل بیرونی همچون تقدیر، شانس و به‌طور کلی، جبرگرایی نقشی در پیشگیری از جرم ندارد. با این حال، فقدان رابطه میان منبع کنترل درونی و پیشگیری از سرقت علمی مؤید این نکتة مهم است که خودکنترلی و اخلاق‌گرایی در پیشگیری از این جرم مؤثر نیست. بدین‌ترتیب، شاید بتوان گفت که جرم‌انگاری سرقت علمی و پیش‌بینی مجازات برای ارتکاب این جرم در کنار توسعة نرم‌افزارهای هوشمند تشخیص سرقت علمی همچون سامانة همانندجوی «پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران» و سامانة مشابه‌یاب متون «سمیم نور» که احتمال کشف جرم را افزایش می‌دهد، موجب بازدارندگی از جرم شده است. همچنین یافته‌ها نشان داد که متغیرهای اخلاق پژوهشی، سن، موقعیت دانشگاهی و وضعیت استخدامی با پیشگیری از سرقت علمی رابطه‌ای معنادار و مثبت دارند؛ بدین ‌معنا که به ‌موازات افزایش سن، بهبود موقعیت دانشگاهی و ارتقای اخلاق پژوهشی، پیشگیری از جرم به نحوی بهتر تضمین می‌شود. با این حال، یافته‌ها ثابت کرد که زنان استعداد و توانایی ذهنی بیشتری برای ارتکاب جرم دارند. یافته‌های حاصل از تحلیل رگرسیون گام‌به‌گام نیز ثابت کرد که از میان پنج متغیر اصلی اخلاق پژوهشی، جنسیت، سن، موقعیت دانشگاهی، و وضعیت استخدامی، سه عامل اخلاق پژوهشی، موقعیت دانشگاهی و جنسیت، توانایی تخمین پیشگیری از جرم را دارند.

کلمات کلیدی