جریان مشروطه‌خواهی افغانستان، نقطة عطفی در تاریخ معاصر افغانستان است. این جریان فرازوفرودهای فراوانی را تجربه کرده‌ و در هر دوره به گونه‌ای با شکست روبه‌رو شده‌است. مشروطه‌خواهی در افغانستان، به‌ویژه در دورة‌ «امیر حبیب‌الله‌خان» شکل گرفت و در زمان «امیرامان‌الله‌خان» توسعه یافت. سپس اولین قانون اساسی افغانستان تدوین و اصلاحات در امور اجتماعی انجام شد. قبل از برنامة‌ اصلاحی «سیدجمال‌الدین» و جنبش مشروطه‌خواهی در افغانستان، کسی با مفاهیمی چون اصلاحات اجتماعی، مشروطه، مشروطیت، نظام شاهی مشروطه، قانون اساسی، دموکراسی و پارلمان آشنایی نداشت. امیر حبیب‌الله‌خان با تأسیس «لیسه حبیبیه»، زمینه را برای فعالیت‌های سیاسی روشنفکران و مشروطه‌خواهان فراهم ساخته‌است. «لیسه حبیبیه» به‌عنوان یکی از مراکز مهم و عمدة‌ اصلاح‌طلبی، آزادی‌خواهی، استقلال‌طلبی و مشروطه‌خواهی، به بستری برای فعالیت‌های سیاسی تبدیل گردید که معلمان داخلی و خارجی در آن مشغول تدریس بودند. جنبش مشروطه‌خواهی متأثر از ایدة اصلاحی سیدجمال‌الدین و الهام‌یافته از عوامل خارجی، تحولات جهانی و منطقه‌ای است که روشنفکران،آزادی‌خواهان و مشروطه‌خواهان در تلاش برای تحقق آن بودند. مشروطه‌خواهان برای رهایی از وابستگی دولت‌های استعماری، استبداد داخلی و اصلاح ساختار سیاسی و برقراری نظام سلطنتی مشروطه به مبارزه می‌پرداختند. تحقیق حاضر با استفاده از پژوهش تاریخی و روش توصیفی‌تحلیلی و با تکیه بر منابع و مآخذ زبان فارسی، روسی و انگلیسی، به روش کتابخانه‌ای صورت گرفته‌است. در متون تاریخی به زبان فارسی، اشاراتی در مورد عوامل خارجی شده‌است؛ اما این مقاله تلاش دارد با استفاده از متون تاریخی زبان روسی و انگلیسی، به بررسی تأثیر نقش عوامل خارجی در شکل‌گیری مشروطه‌خواهی بپردازد و علت آن‌ را شناسایی نماید. یافته‌های مقاله بر این دلالت دارد که عوامل خارجی نقش مؤثری در مشروطه‌خواهی افغانستان داشته‌اند. همچنین در این مقاله، نقش معلمان مسلمان هندی، ترکان جوان عثمانی، مشروطیت ایرانی و نقش قدرت‌های استعماری به‌خصوص انگلیس و روسیه در مشروطه‌خواهی افغانستان، بررسی و شناسایی می‌شود.

کلمات کلیدی