سابقه و هدف: بررسی عملکرد و دلایل تفاوت عملکرد در سامانه‌های زراعی می‌تواند به یافتن راهکارهایی منجر شود که با استفاده از آن‌ها می‌توان تولید را در مقیاس کلان منطقه‌ای افزایش داد. یکی از وظایف مهم علم زراعت تعیین عوامل محیطی و زراعی محدودکننده عملکرد در یک ناحیه معین است. هیچ روش کاملی برای این منظور وجود ندارد، زیرا ناهمگونی و اثرات متقابل زیادی در محیط و مدیریت زراعی وجود دارد که اجازه تجزیه و تحلیل آماری کامل را میسر نمی‌سازد. یکی از روش‌هایی که می‌توان از آن برای تجزیه و تحلیل عوامل محدودکننده عملکرد استفاده کرد، اولویت‌بندی این عوامل از طریق رتبه‌بندی است. مهم‌ترین هدف از انجام این تحقیق، پیدا کردن راهکارهای مدیریتی مناسب و توصیه آن جهت افزایش عملکرد گندم در سامانه‌های زراعی ناکارامد بود. به‌این منظور عملکرد گندم در سامانه‌های زراعی رایج و پیشرفته مورد مقایسه قرار گرفت تا اختلافات مدیریتی در این سامانه‌ها مشخص شود. از آن‌جا که اختلاف در عملکرد می‌تواند دلیلی جز اختلاف در مدیریت مزارع نیز داشته باشد، وضعیت این سامانه‌ها از دیدگاه شاخص‌های توپوگرافی، اقلیمی، خاکی، اقتصادی و اجتماعی نیز مورد بررسی قرار گرفت. مواد و روش: جهت بهبود عملکرد گیاهان زراعی می‌توان عملیات مختلف زراعی را بهینه نمود. این پژوهش در سال زراعی 92-1391 به‌منظور مقایسه عملکرد گندم در سامانه‌های زراعی رایج و پیشرفته با استفاده از GIS در بخشی از اراضی زراعی استان گلستان، در 68 مزرعه در ده منطقه روستایی (مزارع رایج) و 10 مزرعه از مزارع شرکت سهامی مزرعه نمونه استان گلستان (مزارع پیشرفته) انجام شد. به‌منظور بررسی شرایط اقلیمی و توپوگرافی محدوده مورد مطالعه از اطلاعات بلندمدت 51 ایستگاه‌ هواشناسی هم‌دیدی و باران‌سنجی استان گلستان و 32 ایستگاه هم‌دیدی استان‌های گلستان، مازندران، سمنان و خراسان شمالی و مدل رقومی ارتفاعی زمین (DEM) استان با دقت 20 متر استفاده شد. اطلاعات مربوط به‌ مدیریت مزارع و وضعیت اجتماعی زارعین، از طریق مصاحبه شخصی و تکمیل پرسش‌نامه، جمع-آوری شد. یافته‌ها و نتیجه‌گیری: نتایج تجزیه واریانس اطلاعات مزارع نشان‌داد که رابطه آبیاری، دفعات استفاده از کود نیتروژن سرک، استفاده از ریزمغذّی‌ها، ماشین‌آلات کاشت، رقم زراعی، مدیریت بقایا، استفاده از قارچ‌کش، تناوب تابستانه و پاییزه سال قبل، دانش کشاورزی و تاریخ کاشت با عملکرد معنی‌دار بود. همچنین، نتایج تجزیه رگرسیون نشان‌داد که از بین پارامتر‌های کمّی مورد بررسی مقدار کود نیتروژن در سرک دوم و سطح زیر کشت مهم‌ترین فاکتورهای تعیین کننده تولید عملکرد گندم بودند. نتایج کلی بررسی شاخص‌های محیطی مورد مطالعه نشان‌داد که کیفیت این عوامل در مزارع رایج مطلوب‌تر از مزارع پیشرفته بود، درحالی‌که عملکرد در مزارع پیشرفته بیش‌تر از مزارع رایج بود. بر اساس نتایج به‌دست آمده مدیریت مزرعه مهم‌ترین عامل در تولید گندم بوده و در مزارع رایج می‌توان با مدیریت بهتر به عملکرد بالاتری دست یافت. بنابراین در مزارعی که کیفیت محیطی مطلوبی دارند، اما مدیریت زراعی در آن‌ها ضعیف است، این امید وجود دارد که بتوان عملکرد در واحد سطح را افزایش داد. در این راستا، بهبود مدیریت زراعی در مزارع رایج می‌تواند در برنامه‌های بلندمدت مد نظر قرار گیرد.

کلمات کلیدی