ازآنجاکه بسیاری از کتب علی‌بن زید بیهقی (م. 565ق)، مشهور به ابن‌فُنْدُق، از میان رفته یا مفقودند، توجه به آثار به‌جاماندۀ او، به‌عنوان مؤلفی عربی‌-فارسی‌نویس، در شناخت تاریخ علمی و ادبی قرن 5 و 6 بایسته است. یکی از آثار او غررالامثال و دررالاقوال است که تألیفی انتقادی و متمایز در مثل‌پژوهی عربی است. این کتاب که فقط یک نسخۀ خطی از آن شناسایی شده است، با تیتربندی‌های گوناگونِ واژه‌شناختی، سبب‌شناختی، کاربردشناختی و حل‌المثل، و فهرست امثال مولد، کتابی ساختارمند می‌نماید که در میان همگنانش از لونی دیگر است، خصوصاً که بیهقی در روشی بی‌سابقه، امثال را با عبارات ادبی ذیل «حل‌المثل» تبیین می‌کند و نثر فنی‌اش را نمایش می‌دهد. اغلاط زبانی و سهوهای کاتب گمنام نسخه، نشان از کم‌دانشی و چه‌بسا فارسی‌زبان بودن او دارد و بنابر قراینی، شاید تاریخ کتابت آن به قرن 7 یا 8 برگردد. در این مقاله که به شیوۀ توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای سامان یافته است، با نگاهی متن‌پژوهی، برخی نکات مبهم زندگی بیهقی مانند تلقیب او به ابن‌فندق، زادسال و مذهب او بررسی شده و، این فرضیه اثبات‌پذیر نموده است که غررالامثال بازخوانی توضیحی و انتقادی مجمع‌الامثال میدانی است. اما فهرست تفصیلی منابع او که در این مقاله بازیابی شده‌اند، بیانگر ارجاعات گستردۀ بیهقی به مثل‌پژوهان متقدم و معاصر خود است، چنان‌که نظرات و عباراتی از مثل‌نامه‌های مفقود را برای ما به ارمغان داده است. نیز نقل خاطراتی از نیا و پدر و بیان حکایات دیگر، مقطعی از تاریخ اجتماعی و فرهنگی بیهق قرن ششم را ترسیم می‌کند.

کلمات کلیدی