مقالۀ حاضر با تکیه بر داده‌های وقف‌نامه‌ها در آستان‌قدس‌رضوی و شواهد تاریخی، می‌کوشد تصویر روشنی از سیر وقف‌های غیرمنقول، واقفان، نوع رَقَبات و پراکندگی جغرافیایی‌شان، مصرف موقوفات و نیز واگذاری تولیت یا ناظر را ارائه ‌دهد. برای توضیح این تحولات از تاریخ اجتماعی و پاره‌ای مفاهیم نظری بهره‌ گرفته‌ و از روش تاریخی توصیفی- تحلیلی و مصاحبه استفاده شده‌است. یافته‌ها بیانگر آن است: میانگین سالانه وقف‌های غیرمنقول در پهلوی حدود یک و نیم است. 85% واقفان متعلق به پایگاه اجتماعی متوسط‌متوسط و متوسط‌بالا بوده و به جز اندکی از تجار و کسبه،40% تولیت موقوفه را به آستان واگذار کرده‌ و54% ناظر تعیین نکردهاند. 68% موقوفات جنبه خاص داشته و نزدیک22% مصارف برای امور درمانی بوده‌است. همچنین بیشترین فراوانی رقبات با 13% زمین است. میانگین سالانه وقف در زمان‌هایی که یک نفر متولی و استاندار بوده 07/2 درحالیکه برای سال‌هایی که فقط متولی بوده30/1بوده‌است. ضریب‌همبستگی ارتباط مستقیم بین اقدامات متولیان و میزان وقف و نیز ارتباط مستقیم و شدید بین تعداد رقبات و ماه‌های تولیت را نشان می‌دهد. ضمن آنکه باید به مؤلفه‌های وجهۀ اجتماعی نایب‌التولیه‌ها، ثبات اجتماعی، بروکراتیک‌شدن آستان و تاثیر سیاست‌های حکومت نیز توجه داشت. بنابراین واقفان این عصر بر مبنای درکی از نیازهای جامعه که به واسطۀ اقدامات متولیان آستان و شبکه‌های اجتماعی متاثر از محیط نهادی، پررنگ‌تر شده بود، اقدام به وقف کرده‌اند. ضمناً تمرکز در برخی شهرها را می‌توان با رویکرد شناختی و تداوم سنت وقف توضیح داد، ولی عدم‌تشویق و همراهی روحانیت و حکومت و نیز رشد بنگاه‌های خیریه بر عدم‌پراکندگی وقف موثر بود.

کلمات کلیدی