مسئله وقوع شر در نظام آفرینش از جمله مسائلی است که همواره ذهن متفکران جهان را به خود معطوف ساخته است. شمار آثاری که در بارة این مسئله پدید آمده‌اند فهرست بلندی را تشکیل می‌دهد. سهم الهی‌دانان، عالمان دین‌پژوه، و فیلسوفان دین در این میان قابل‌توجه است اما دامنة بحث‌ها ونزاع‌های درازمدت در این باره به حیطة مطالعات و پژوهش‌های آکادمیک محدود نشده و به سطح عامة مردم نیز کشیده شده و ناگزیر گاه آنان را به دو گروه منکران عدل الهی و مومنان به آن تقسیم کرده است. وجود شرور، آلام و کاستی‌های طبیعی و غیرطبیعی در جهان به‌ویژه از این جهت، نظر الهی‌دانان و فیلسوفان دین را جلب کرده است که با علم مطلق، قدرت مطلق، و خیریت مطلقة خداوند سازگاری ندارد. از نظر آنان، حلّ این ناسازگاری، وظیفة اصلی پژوهشگران مسئلة شرّ است. آنها از سویی در پی حفاظت از گزاره‌ها‌ی الهیاتی مبنی بر عالم مطلق، قادر مطلق و خیر محض‌بودن خداوند هستند و از سویی دیگر باید چندوچونِ وقوع این شرور را، در نظام الهی طوری تبیین کنند که با این گزاره‌های الهیاتی قابل‌جمع باشند. از آنجایی که این شبهات به بنیادی‌ترین اصل ادیان الهی، یعنی اثبات یا نفی خدا و سازگاری صفات الهی ناظر هستند، بحث و تبادل نظر از سوی مخالفان و موافقان به صحنة رویارویی‌های درازدامن میان آنها بدل شده‌است. همان‌گونه که خواهیم دید در فلسفة دین معاصر، تقریرهایی گوناگون از مسئلة شر صورت گرفته است که از بین آنها سه تقریر منطقی، قرینه‌ای و اگزیستانسی، شهرت ویژه دارند. فیلسوفان دین به‌ترتیب در قالب دفاعیه، تئودیسه، و تسلادهی-معنابخشی به این سه ‌تقریر پاسخ داده‌اند. این مسئله هرچند پیشینة کلامی و فلسفی طولانی دارد، ولی این موضوع، مانع از این نشده است که عارفان نیز در این باب ناگزیر به اظهارنظر و موضع‌گیری بپردازند. نمونة اعلی در این وادی، محیی‌الدین ابن‌عربی، نمایندة عرفان نظری و مؤسس مکتب اکبری است که از مشرب خاص عرفانی خود، مسئلة شر را مورد مدّاقه قرار داده و برای تبیین مسئلة شر و پاسخ به شبهات ناشی از آن، از مبانی گوناگون عرفانی مانند نظام اسماء و صفات الهی، نظام احسن، اعیان ثابته، و وحدت شخصی وجود بهره ‌گرفته است. در حوزة عرفان‌پژوهی، مقاله‌هایی نزدیک به این موضوع به‌نگارش در آمده‌اند که نه از حیث انطباق کامل با موضوع بلکه، از جهت شباهت و دامنة موضوع، قابل‌توجه هستند و می‌توانند در فهم وسیع‌تر مسئله، موثر واقع شوند. از جمله جوادی نیا، مظاهر، 1395، « شر و چگونگی راهیابی آن در نظام احسن در مکتب ابن‌عربی» ، فلسفة دین، سال دوم، ش 4 که به بررسی و تبیین شر و چگونگی راهیابی آن در نظام احسن در مکتب ابن‌عربی بر مبنای نماد ظل‌الله و اسمای حسنای الهی، بالاخص اسم الرحمن، اصل وحدت شخصی وجود و اصل تجلی. البته در این اثر به دیدگاه‌های نوین نظری نشده است. نیز سپاهی، مجتبی، 1394، «قضا و قدر و ارتباط آن با اعیان ثابته از منظر ابن‌عربی»، اندیشة نوین دینی، سال 11، شماره41، که هدفش تبیین و تحلیل قضا و قدر با اعیان ثابته و ارتباط آنها با وحدت شخصی وجود است و گرچه به ابن‌عربی پرداخته اما از دیدگاه‌های نوین به مسئله در آن خبری نیست. همچنین امینی، حسن،1387، «خیر و شر در مکتب ابن‌عربی»، معارف عقلی، ش 12، به بررسی و تبیین مسئله خیر و شر در دیدگاه ابن‌عربی از حیث وحدت شخصی وجود و نظام احسن و از حیث تعینات پرداخته است. ابن‌عربی در مواضعی مختلف از آثار متعدد خود به مسئلة شر تصریح و اشاره کرده است اما به‌خصوص در چهار موضع از کتاب فصوص الحکم یعنی در فص یوسفی، فـص زکریاوی، فص یونسی، و فص ایوبی و چند موضع از فتوحات مکیه به بحث از آلام، شرور و مضارّ پرداخته است. در این مقاله نخست به تقریر دعاوی و براهین او در باب مسئلة شر در دو کتاب فصوص‌الحکم و فتوحات مکیه می‌پردازیم و سپس دفاعیه‌ها و تئودیسه‌های قابل انتساب به او را از این آثار استخراج می‌کنیم. نگاهی به آثار ابن‌عربی نشانگر این است که او از حیث وحدت شخصی وجود و نظام احسن، شر را به‌طور مطلق در نظام هستی به مفاد سلب بسیط تحصیلی منتفی دانسته است؛ ولی از حیث تعینات، امور عدمی را شر بالذات دانسته و در امور وجودی، نوعی شر نسبی را در نظام تکوین و نوعی شرور ذاتی سلوکی را در نظام تشریع پذیرفته است. همچنین بر اساس دیدگاه‌های وی در بارة خیر و شر، مشیت و ارادة خداوند، تابع علم او و علم او تابع معلوم است و معلوم وی اعیان ثابته و احوال آنها است. خداوند هر چه به اشیا عطا می‌کند، براساس اقتضائات اعیان ثابتة آنهاست. از این رو، خیر و شر هر دو به اعیان ثابتة اشیا بازمی‌گردند و از آنجا که اعیان ثابته، غیرمجعول هستند، بنابراین، خداوند دارای حجت بالغه است. همجنین، ابن‌عربی از دفاعیه‌هایی مانند موهومی‌بودن شر، عدمی‌بودن شر و نسبی‌بودن شر، و از تئودیسه‌هایی نظیر تئودیسة جبران، تئودیسة اختیار، تئوریسة بهترین جهان ممکن، تئودیسة پرورش روح، و تئودیسة خلوص، تئودیسة فرآیند، تئودیسة چلیپایی و ... برای پاسخ یا توجیه مسئلة شر بهره می‌جوید. به‌نظر می‌رسد که این قبیل کوشش‌ها تاحدود زیادی قرین توفیق هستند. همان‌گونه که دیدیم ظرفیت آثار ابن‌عربی چنان قابل‌توجه است که می‌توان دفاعیه‌هایی مانند موهومی‌بودن شر، عدمی‌بودن شر و نسبی‌بودن شر، و تئودیسه‌هایی نظیر تئودیسة جبران، تئودیسة اختیار، تئوریسة بهترین جهان ممکن، تئودیسة پرورش روح، و تئودیسة خلوص، تئودیسة فرآیند، تئودیسة چلیپایی و غیره را به او منتسب ساخت. به‌نظر می‌رسد که انجام پژوهش‌هایی مشابه در مورد دیگر عارفان مسلمان و نیز سایر منابع مورد نظر در فلسفه و کلام اسلامی می‌تواند دستاوردهای مهمی را در تبیین امروزی دیدگاه‌های متفکران مسلمان در زمینة مسئلة شر به ارمغان آورد.

کلمات کلیدی