منابع ژنتیکی، آب و خاک مهمترین منابع پایه در کشاورزی هستند که عملکرد و پایداری تولید منوط به حفاظت از آنها می باشد. تلفات تنوع‌زیستی، فرسایش ژنتیکی، تغییر اقلیم، خشکسالی و بیابان‌زایی به عنوان چالش های مهم زیست محیطی مطرح بوده که پایداری و ثبات را تهدید می کنند. بر این اساس، حفظ تنوع ژنتیکی یکی از زیربناهای اصلی در رهیافت‌های کشاورزی بوم‌شناختی بوده و حفاظت از آن به ویژه در مناطق خشک که با محدودیت آب و خاک و تنش‌های مختلف مواجه هستند، منجر به بهبود خدمات و کارکردهای اکوسیستمی شده و برای سازگاری و تاب‌آوری در برابر تغییر اقلیم و تنش‌های محیطی ضروری می باشد. کشاورزان بر اساس مشاهده، نیاز، تجربه و دانش بومی، منابع ژنتیکی مطلوب را به شیوه ای سنتی انتخاب می کنند. البته از آنجا که بسیاری از منابع ژنتیکی چون بذر های محلی تنها از طریق شیوه های سنتی بهنژادی تأمین می شوند، با توجه به چالش‌های کشاورزی و عدم پیش‌بینی قطعی شرایط در آینده، لازم است تا اهداف بهنژادی به ویژه در مناطق حاشیه‌ای و خشک و نیمه خشک بازنگری شود. دانش بومی زنان پیرامون گیاهان دارویی به طور عمده وابسته به سلامت خانواده های روستایی بوده و زنان روستایی و عشایری قلب تپندۀ خانواده و مسئول اصلی دانش مرتبط با حفاظت و تولید پایدار گیاهان دارویی هستند. در این مقاله اهمیت بهره گیری از بهنژادی مشارکتی با تأکید بر گیاهان دارویی و بهره گیری از دانش بومی زنان روستایی و عشایری به عنوان راهکاری برای حفاظت از تنوع زیستی گیاهان دارویی و بهبود سازگاری و تاب آوری نظام های زراعی مناطق خشک و نیمه خشک مورد بررسی قرار گرفته است. بهنژادی رایج گیاهی، فرآیندی متمرکز و غیرمشارکتی بوده که با هدف عملکرد و سازگاری اجرا شده و برای دستیابی به عملکرد مطلوب نیاز به استفاده از نهاده‌های شیمیایی می باشد. البته برای کشاورزان، عملکرد تنها اولویت نبوده و بسته به شرایط شاخص‌هایی فراتر از آن ارجحیت می یابد. بهنژادی مشارکتی گیاهی برنامه ای‌ غیرمتمرکز و پویا بوده که برای کشاورزان و شرایط مدیریتی متنوع به ویژه مناطق کم بازده و حاشیه ای به کار گرفته می شود تا با توجه به دانش بومی، آگاهی از شرایط اقلیمی و محیطی بذرهای برتر را انتخاب نمایند. بهنژادی مشارکتی باعث ایجاد طیف وسیعی از ارقام گیاهی می شود که به شرایط محیطی سازگاری داشته و در نتیجه ارتقاء تنوع ژنتیکی و بهبود پایداری تولید را به دنبال دارد. در ایران از بهنژادی مشارکتی گیاهی در کشاورزی دیم استفاده شده و برنامه های‌ بهنژادی مشارکتی-تکاملی گیاهی با هدف ایجاد بانک ژنی در مزرعه کشاورزان توسط مؤسسه توسعه پایدار و محیط زیست (سنستا) آغاز شد. هدف اصلی این برنامه‌ها افزایش تنوع ژنتیکی، آگاهی از نیازهای کشاورزان، بهره‌گیری از دانش بومی، افزایش عملکرد و مقاومت و سازگاری نسبت به تنش‌های محیطی می باشد. زنان نیز با تولید گونه های مختلف دارویی در باغچه های خانگی باعث بهبود تنوع زیستی گونه ها شده، دارای تعامل تنگاتنگی با محیط زیست بوده، بر رژیم غذایی و سلامت خانواده تاثیر داشته و برای تداوم و ارتقاء خدمات اکوسیستمی تلاش می کنند. بر این اساس، با توجه به این مطلب که بهنژادی مشارکتی گیاهی در ایران بر ارقام محلی و با اهدافی چون حفاظت از تنوع زیستی بومی و جلب مشارکت کشاورزان می-باشد، بهره گیری از زنان روستایی و عشایری دانش بومی آن ها به عنوان راهبردی در برنامه های به نژادی مشارکتی گیاهان دارویی مهم چون زیره سبز، زیره سیاه، رازیانه و ... به منظور حفاظت از تنوع زیستی و سازگاری با تغییر اقلیم توصیه می شود.

کلمات کلیدی