اگر در ادبیات حماسی فارسی، پنج متن با هویت بین‌المللی جستجو کنیم، حمزه‌نامه قطعاً یکی از این متون است. شگفت این‌که این اثر خاستگاه کاملاً ملی داشته، ریشه در ادبیات عصر ساسانی دارد و از مشهورترین داستان‌های عامیانه فارسی است که تحریرهای گوناگونی از آن عمدتاً به نثر و یک نمونه نظم، در زبان فارسی موجود بوده، شهرتش به ویژه در بین مسلمان شبه‌قاره هند در حدی بوده است که سنت و حرفة حمزه‌خوانی را ایجاد کرده است. حمزه‌خوانی در بین انواع قصه‌خوانی یکی از فنون مشهور بوده، منابع خاص خود را در شیوه نقل ایجاد کرده است. این جستار، در ادامه جستارهای قبلی نگارندگان، در تطبیق با مستندات تاریخی، به گردآوری داده‌های تکمیلی دربارة خاستگاه این داستان، زمینه‌های گسترش سنت حمزه‌خوانی و رواج آن در زبان‌های دیگر پرداخته، نشان داده است، چگونه پیوند با باورهای اسلامی، هویت ملی را در یک روایت کهن تبدیل به هویت فراملی و جهانی کرده است. طبق داده‌های موجود، بیشترین شهرت داستان در کشمیر بوده، تنها منظومه از داستان حمزه، موسوم به صاحبقران‌نامه (1079 ه.ق.) نیز در هند سروده شده است. محتملاً گورکانیان از این داستان، به‌عنوان داستانی مستقل از روایات ملی ایرانی حمایت کردند تا در مقابل محبوبیت سنت ملی- ایرانی شاهنامه‌خوانی یک سنت نقل اسلامی- هندی ایجاد کنند، اما توسعه این سنت به ایران و افول گورکانیان در هند و مایه‌های شیعی آن باعث شد که هم متون و هم سنت مرتبط با داستان حمزه، در کل جهان اسلام، به ویژه قلمروی شیعی، رونقی فراگیر پیدا کند.

کلمات کلیدی