پدیده بیابان‏زایی، خطر و تهدیدی جدی برای تمامی اکوسیستم‌ها به ویژه مناطق خشک به شمار می‌رود. به طوریکه، امروزه با گسترش فعالیت‌های انسانی از جمله کشاورزی، بیابان‌زایی نیز شدت یافته ‌است. لذا، پژوهش حاضر با هدف پاسخ به این پرسش که آیا توسعه کشاورزی علاوه بر افزایش امنیت غذایی، اثرات خسارت‌بار محیطی نیز به همراه خواهد داشت، انجام گردید. بنابراین، در ابتدا اثرات توسعه کشاورزی با استفاده از شاخص‌هایی همچون عملکرد و تولید، سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساختی، نهادی، اشتغال و مکانیزاسیون انجام و سپس شدت بیابان‌زایی با ارزیابی معیارهای اقلیم، خاک، تغییر کاربری اراضی و شاخص‏های کمی و کیفی آب زیرزمینی و با استفاده از مدل IMDPA در محیط نرم افزاری GIS به دست آمد. پژوهش حاضر در دشت بالاجام شهرستان تربت‌جام که از قطب‌های مهم کشاورزی در خراسان رضوی است و در یک دوره آماری 10 سال از 1390 تا 1400 انجام گردید. نتایج ارزیابی اثرات توسعه کشاورزی نشان داد منطقه مورد مطالعه از نظر شاخص‏های توسعه‌ای کشاورزی، اشتغال و درآمدزایی از سال 1390 تا 1400 روند افزایشی داشته است. به طوریکه در سال‌های 1390 تا 1400 به ترتیب میزان سرمایه‌گذاری از 1560 میلیون ریال به 14800 میلیون ریال رسیده و بیش از 440 هکتار از اراضی نیز تسطیح و نوسازی شده‌اند. در نتیجه این اقدامات، میزان تولید و عملکرد در هکتار برای محصولات کلیدی همچون گندم، جو، چغندرقند و ذرت علوفه‌ای افزایش یافته است. اما از بُعد تخریب سرزمین و بیابان‌زایی، نتایج بیانگر آن است که 37 درصد منطقه مورد مطالعه در کلاس شدید و 63 درصد نیز در کلاس متوسط بیابان‌زایی قرار دارند. به طوریکه بیشترین تأثیر بر بیابان‌زایی دشت بالاجام به ترتیب مربوط به فاکتورهای اقلیمی، آب زیرزمینی، تغییر کاربری و کاهش کیفیت خاک بوده که باعث تخریب منابع پایه و اکولوژیکی شده و در نتیجه امنیت غذایی را با خطر جدی مواجه ساخته است.

کلمات کلیدی