چکیده: این مطالعه با هدف بررسی تحمل به تنش یخ‌زدگی و غربالگری دقیق ژنوتیپ‌های نخود متحمل به یخ‌زدگی با استفاده از فاکتورهای فیزیولوژیکی و مولکولی انجام شد. آزمایش در شرایط کنترل شده در گلخانه دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد و آزمایشگاه فیزیولوژی تنش‌های محیطی پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد، به صورت فاکتوریل در قالب طرح کامل تصادفی با سه تکرار روی هشت ژنوتیپ نخود از بانک بذر پژوهشکده علوم گیاهی (MCC194، MCC605، MCC 607، MCC 613، MCC 885، MCC 901، MCC 911 و کاکا) در طی سال‌های 1400-1401 اجرا شد. برای ایجاد خوسرمایی، گیاهان در محیط طبیعی رشد داده شدند و سپس برای اعمال دماهای یخ‌زدگی به فریزر ترموگرادیان منتقل شدند و در معرض پنج دما (صفر، 6-، 10-، 12- و 14- درجه سانتی‌گراد) قرار گرفتند. نتایج نشان داد که اثر دما، ژنوتیپ‌ها و تعامل آن‌ها بر شاخص‌های فیزیولوژیکی پرولین، کربوهیدرات محلول، رنگ‌دانه کل و فعالیت آنزیم‌های آسکوربات پراکسیداز و پراکسیداز در سطح احتمال یک درصد و بر کلروفیل a، پتانسیل اسمزی، فنل کل و فعالیت آنزیم کاتالاز در سطح پنج درصد معنی‌دار بود. بیان ژن‌های آسکوربات پراکسیداز، پراکسیداز و کاتالاز نیز تحت تأثیر دما، ژنوتیپ و تعامل آن‌ها در سطح احتمال یک درصد معنی‌دار بود. میزان فعالیت آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی بیشترین همبستگی را با میزان ماده خشک تحت شرایط تنش نشان داد و به عنوان بهترین شاخص‌ها برای دستیابی به ارقام پرمحصول و مقاوم به یخ‌زدگی شناخته شدند. همچنین، همبستگی مثبتی بین میزان بیان ژن‌های آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی در برگ و وزن خشک مشاهده شد. نتایج نشان داد که ژنوتیپ‌های MCC194، MCC901 و MCC911 بیشترین مقدار وزن خشک و فعالیت آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی را داشتند، در حالی که ژنوتیپ حساس کاکا کمترین مقدار را نشان داد. بیشترین میزان نشت الکترولیت‌ها نیز در ژنوتیپ حساس کاکا و کمترین میزان در ژنوتیپ‌های MCC194، MCC901 و MCC911 مشاهده شد.

کلمات کلیدی