مقدمه: بیابان‌زایی، یک فرآیند تهدیدی، همراه با خسارت‌های محیطی و اجتماعی-اقتصادی است. این پدیده، همواره به دلیل تخریب سرزمین، کاهش تنوع زیستی، کاهش عملکرد محصولات کشاورزی و به خطر افتادن معیشت و سلامت زندگی انسان، موجب نگرانی مردم جهان بوده است. یکی از علائم مشخص این فرآیند مخرب، تغییرات در پوشش گیاهی است چراکه به دلیل پویایی زیاد، تحت تاثیر محیط اطراف می‌باشد. به همین جهت استفاده از شاخص‌های پویا، ساده، گویا و قابل اعتماد همچون تولید خالص اولیه برای ارزیابی شدت بیابان‌زایی و اثرات آن بسیار مهم و ضروری است. با توجه به پویایی قابل توجهی که این شاخص دارد، می‌تواند مدل نسبتا کاملی از پتانسیل و شدت تخریب سرزمین و بیابان‌زایی در یک منطقه معین ارائه نماید. این شاخص در مناطق خشک و نیمه‌خشک که پوشش گیاهی محدود است، حساسیت بیشتری به تغییرات نشان داده که می‌تواند به عنوان یک ابزار قابل اعتماد مورد استفاده قرار گرفته و توصیف کاملی از منطقه مورد مطالعه ارائه کند. مواد و روش‌ها: این مطالعه به صورت اسنادی و مروری از مطالعات انجام شده در جهان و ایران صورت گرفته است و تعداد زیادی مقاله بین‌المللی و داخلی با موضوعات بیابان‌زایی و با موضوع تولید خالص اولیه را مورد بررسی قرار داده است. یافته‌ها: تولید خالص اولیه (NPP) می‌تواند به عنوان یک شاخص مهم و کلیدی جهت پایش و ارزیابی بیابان‌زایی مورد استفاده قرار گیرد؛ چراکه انعطاف کافی برای توضیح وضعیت یک منطقه از لحاظ شدت درجه بیابان‌زایی را دارا است. همچنین استفاده از آن می‌تواند آثار فعالیت‌های انسانی و تغییرات اقلیمی را آشکار کند. یکی از ابزارها و مدل‌های مورد استفاده برای برآورد NPP، مدل CASA می‌باشد که به طور گسترده و در سطوح مختلف جهانی و منطقه‌ای مورد استفاده قرار گرفته است و کارایی آن نیز اثبات شده است. مدل CASA مدل مناسب و قابل قبول برای برآورد NPP می‌باشد که مقدار NPP را بر اساس اطلاعات سنجش از دوری و همچنین اطلاعات آب و هوایی برآورد می‌کند. چراکه NPP با توجه به عوامل طبیعی آب و هوایی موثر بر پوشش گیاهی که از منطقه‌ای به منطقه دیگر فرق می‌کنند، برآورد می‌شود. مدل CASA در واقع یک مدل اکولوژیکی است که بر کارایی فتوسنتزی تاج پوشش گیاهی تکیه دارد. نتیجه‌گیری: بیابان‌زایی تهدیدی جدی برای معیشت، سلامتی و آینده انسان‌ها است. لذا، قبل از هر اقدامی برای مقابله با آن، باید از روش‌های آزمون‌شده، مورد بررسی و شناخت قرار گیرد. برآورد شاخص تولید خالص اولیه با استفاده از مدل CASA می‌توانند به عنوان روشی آزمون‌شده در سطح جهانی در این زمینه مورد استفاده قرار ُگیرند. اما مطالعاتی که در این زمینه در ایران به انجام رسیده نسبتا محدود است. به همین جهت استفاده از این شاخص جهت ارزیابی شدت و پایش بیابان‌زایی مخصوصا در ایران که بخش اعظمی از آن را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل داده است، به شدت توصیه می‌شود. شاخص NPP همچون یک شاخص کارآمد، در پژوهش‌های وسیعی در جهان مورد استفاده و آزمون قرار گرفته است.

کلمات کلیدی