میانگین درجه حرارت کره زمین از سال 1850 میلادی در طول 174 سال گذشته برابر با 0067/0 درجه سانتی گراد سالانه افزایش یافته که میزان این افزایش درجه حرارت طی سال های 1951 و 1971 میلادی به ترتیب 0155/0 و 0198/0 درجه سانتی گراد گزارش شده است. گرم شدن اقلیم جهانی، کاهش تنوع اقلیمی، تغییرات فراوانی، شدت و مدت وقوع پدیده های حدی را تشدید می نماید که به طور قابل توجهی رشد، عملکرد و تولید سیستم های غذایی را به ویژه در کشورهای در حال توسعه تحت تاثیر قرار می دهد. زعفران (Crocus sativus L.) گیاهی با نیچ اکولوژیکی منحصربه‌فرد، به عنوان یکی از مهمترین گیاهان در سیستم‌های خرد و معیشتی و همچنین سیستم‌های کشاورزی خانوادگی در شرق ایران مطرح است. شش مرحله رشد اصلی این گیاه شامل جوانه زنی، ظهور کاتافیل و گل ، نمو گیاه، رشد بنه های دختری، زرد شدن و پیری و خواب بنه های دختری هستند. گیاه زعفران منحصراً به صورت رویشی از طریق بنه های مادری ازدیاد می یابد و این فرآیند به شرایط اقلیمی-خاکی (شامل موقعیت جغرافیایی، ویژگی های خاک، بارندگی، و مهمتر از همه درجه حرارت)، مدیریت زراعی (مانند کوددهی، آبیاری، تراکم، تاریخ و عمق کاشت و خصوصیات کیفی بنه مادری) و همچنین عملیات برداشت و فرآوری پس از برداشت (نظیر خشک کردن، بسته بندی و ذخیره سازی) بستگی دارد. این گیاه سازگاری قابل قبولی به شرایط متنوع اقلیمی در سراسر جهان دارد؛ با این وجود، وقوع تابستان‌های گرم، باران‌های پاییزی و زمستان‌های معتدل، شرایط اقلیمی مناسبی برای دستیابی به عملکرد بالای این گیاه محسوب می شوند. بارندگی و درجه حرارت متغیرهای اصلی محیطی موثر بر کشت زعفران هستند. از طرفی، عملکرد زعفران در ایران با اقلیم خشک و نیمه خشک، به ویژه طی سال های اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی افت چشمگیری داشته و البته درجه حرارت بالا عامل اصلی محدودکننده نمو این گیاه گزارش شده است. مراحل القا و ظهور گل در زعفران، فرآیندهای فیزیولوژیکی پیچیده ای بوده که به شدت توسط مسیرهای سیگنال دهی در گیاه تنظیم شده و البته به عوامل محیطی مانند درجه حرارت و بارندگی نیز پاسخ نشان می دهند. محدوده درجه حرارت مطلوب برای القای گلدهی و نمو گل های زعفران در ایران به ترتیب برابر با 30-10 درجه سانتی گراد و 22-5/15 درجه سانتی گراد و درجه حرارت بهینه این مراحل به ترتیب 23 و 18 درجه سانتی گراد گزارش شده است. با افزایش درجه حرارت، سرعت رشد زعفران کاهش و طول دوره گلدهی آن افزایش می یابد. محدوده درجه حرارت ایده‌آل برای تشکیل گل در زعفران بین 27-23 درجه سانتی گراد و درجه حرارت بهینه آن 23 درجه سانتی‌گراد گزارش شده است. علاوه بر این، کیفیت زعفران شامل میزان و ترکیب متابولیت های ثانویه (مانند کروسین، پیکروکروسین و سافرانال) نیز به شدت به شرایط اقلیمی منطقه بستگی دارد؛ به طوری که عوامل اقلیمی در مقایسه با عوامل خاکی و موقعیت توپوگرافی تأثیر بیشتری بر کیفیت زعفران دارند. در این راستا، تجزیه و تحلیل تأثیر عوامل محیطی بر کیفیت این گیاه نشان داده که ارتفاع از سطح دریا بر محتوی کروسین تأثیر می گذارد. با این حال، روند متفاوتی برای محتوای سافرانال گزارش شده است. به طور کلی، از آنجا که افزایش میانگین درجه حرارت موجب تاخیر در تشکیل گل می شود، به جهت حفظ ثبات تولید، این تغییرات به صورت آهسته موجب جابجایی این گیاه از استان های خراسان جنوبی به خراسان شمالی (از مناطق گرم تر به سردتر) شده است. از جمله راهکارهای زراعی موثر برای کاهش اثرات تغییر اقلیم و بهبود سازگاری این گیاه می توان به کاربرد مالچ و پوشش های آلی بر سطح خاک و کشت مخلوط زعفران با سایر گیاهان چون مرزنجوش، زیره، زیره سیاه، خاکشیر، شبدر ایرانی، نخود، بابونه عدس، زنیان، سیاهدانه، هندوانه و کدو اشاره نمود که به دلیل کاهش درجه حرارت خاک نقش موثری در تسریع در گلدهی و بهبود عملکرد کلاله به همراه دارد. از دیگر راهکارهای معرفی شده در این زمینه، تولید در شرایط کنترل-شده و گلخانه و بهره گیری از سیستم های هیدروپونیک و آئروپونیک است. به طور ی که کشت زعفران در محیط کنترل شده فرصتی را برای تولید و جلوگیری از تاثیر منفی تغییرات اقلیمی و به ویژه افزایش درجه حرارت فراهم می کند.

کلمات کلیدی