سابقه و هدف: بیابان‌زایی یکی از چالش‌های مهم دنیای امروز است، که پایداری محیط‌زیست را تهدید می‌کند. این پدیده ناشی از تخریب زمین در مناطق خشک و نیمه‌خشک است و می‌تواند پیامدهای جدی برای محیط زیست، اقتصاد و جامعه داشته باشد. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود در کمربند خشک و نیمه خشک جهان، در معرض خطر بیابان‌زایی قرار دارد. برای مقابله با این پدیده، شناسایی و ارزیابی عوامل مؤثر، تعیین مناطق آسیب‌پذیر، و استفاده از مدل‌هایی جهت ارزیابی این پدیده ضروری است. استفاده از فناوری‌های سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) می‌تواند در ارزیابی و نظارت بر بیابان‌زایی مفید باشد. این فناوری‌ها امکان بررسی گسترده و دقیق تغییرات پوشش زمین را فراهم می‌کنند و به مدیریت و حفاظت از مناطق در معرض خطر کمک می‌کنند. این پژوهش با هدف شناسایی مناطق مستعد بیابان‌زایی در کمربند شرقی ایران (سوچرزون سیستان و بلوک افغان) با استفاده از مدل تحلیل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره مبتنی بر رویکرد اولویت ترتیبی (OPA) است. مواد و روش‌ها: زون زمین شناسی سیستان و بلوک افغان با مساحت بیش از 106 هزار کیلومتر مربع در کمربند شرقی ایران قرار دارد، و شامل بخش‌هایی از استان سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی است. این منطقه براساس طبقه بندی اقلیمی دومارتن در اقلیم خشک و فراخشک قرار می‌گیرد. وجود چنین شرایطی در این منطقه همراه با تخریب پوشش گیاهی و خشک شدن منابع آبی این منطقه را مستعد بیابان‌زایی کرده است. در این پژوهش جهت بدست آوردن نقشه مناطق مستعد بیابان‌زایی در ابتدا نقشه پتانسیل فرسایش بادی و فرسایش آبی به ترتیب توسط مدل‌هایRWEQ و RUSLE در منطقه مورد مطالعه بدست آمد، سپس نتایج این مدل‌ها به همراه سایر شاخص‌ها از قبیل پوشش گیاهی، شوری خاک، کاربری اراضی، درجه حرارت، رده بندی خاک، جرم مخصوص ظاهری خاک و طبقه بندی اقلیمی با استفاده از مدل تصمیم‌گیری چند معیاره مبتنی بر اولویت ترتیبی (OPA) وزن دهی شدند، و درنهایت نقشه مناطق مستعد بیابان‌زایی در کمربند شرقی ایران بدست آمد. نتایج: نتایج این مطالعه نشان داد که میانگین پتانسیل فرسایش بادی در کمربند شرقی ایران 64 کیلوگرم بر مترمربع است. این در حالی است که 16% از این منطقه، که عمدتاً در قسمت‌های شرقی و جنوب‌شرقی شامل شهرستان‌های زابل، سراوان و خاش قرار دارد، دارای پتانسیل فرسایش بادی بیش از 512 کیلوگرم بر مترمربع هستند. در مقابل، میانگین فرسایش آبی 24/36 تن در هکتار بدست آمده است، که بیشترین نرخ فرسایش آبی بیش از 40 تن در هکتار 5/34% از مساحت منطقه مورد مطالعه را شامل می‌شود که عمدتا در شمال منطقه شامل شهرستان نهبندان در استان خراسان جنوبی و بخش‌های مرکزی منطقه می‌باشد. در نهایت، نتایج مدل تصمیم‌گیری چند معیاره مبتنی بر اولویت ترتیبی نشان داده که مهم‌ترین شاخص‌ها از منظر متخصصان در شناسایی مناطق مستعد بیابان‌زایی در این منطقه، شاخص فرسایش بادی، پوشش گیاهی و شوری خاک است. و قسمت‌های شرقی و جنوب‌شرقی منطقه به شدت تحت تأثیر بیابان‌زایی قرار دارند. بحث و نتیجه گیری: فرسایش در کمربند شرقی ایران پیامدهای منفی متعددی دارد، از جمله کاهش حاصلخیزی خاک و تهدید معیشت، امنیت غذایی و سلامت مردم. تخریب پوشش گیاهی، از بین رفتن منابع آبی و تبدیل این مناطق به زمین‌های بایر، بخصوص در نیمه شرقی ایران که در سال‌های اخیر با پدیده خشکسالی گسترده‌ای مواجه شده‌اند بیشترین تأثیر را بر روی بیابان‌زایی داشته است. برای مقابله با این مشکل، نیاز به ابتکارات مدیریتی مانند مدیریت منابع آب، توسعه کشاورزی پایدار و حفاظت از تنوع زیستی است. این ابتکارات باید با توجه به شرایط خاص هر منطقه و با مشارکت جوامع محلی و متخصصان، طراحی و اجرا شوند. نتایج این مطالعه نشان داد که استفاده از مدل‌های مبتنی بر رویکرد اولویت ترتیبی می‌تواند در شناسایی مناطق آسیب‌پذیر جهت تدوین برنامه‌های مدیریتی مؤثر باشد. همچنین، استفاده از شاخص‌هایی مانند مدیریت چرا، جمعیت و سطح آب‌های زیرزمینی در مطالعات آتی، امکان ارزیابی بهتر وضعیت بیابان‌زایی را فراهم می‌کند.

کلمات کلیدی