مقدمه و هدف: افزایش فزاینده حسگر‌های دیجیتال، تلفن‌‌های هوشمند، برنامه‌های کاربردی جمع‌سپاری و رسانه‌های اجتماعی موجب افزایش سریع حجم داده‌های جغرافیایی شده‌است. در این راستا، منبعی نوین و قابل توجه از اطلاعات جغرافیایی به شکل محتوای وب توسط کاربران در دسترس قرار گرفته‌است. این منبع عمدتا توسط فناوری‌هایی تحت عنوان Web 2.0 پشتیبانی می‌شود. در چهارچوب جغرافیای نوین، افراد داده‌های مربوط به محیط خود را جمع‌آوری و آپلود می‌کنند و از این طریق به بهبود داده‌های موجود ارائه شده توسط دیگران کمک می‌کنند. این روش نوین با عناوینی همچون اطلاعات مکانی مردم‌گستر (VGI) Volunteered Geographic Information شناخته می‌شود. یکی از منابع VGI، داده‌های موجود در وب‌سایت OpenStreetMap (OSM) است که انواع گوناگونی از داده‌های مکان مبنا از جمله ساختمان‌ها را شامل می‌شود. استفاده از داده-های OSM مزیت‌های بسیاری دارد زیرا این داده‌ها به صورت رایگان در دسترس هستند و به سرعت به روز می‌شوند. پایگاه داده OSM هم از نظر تعداد کاربران و هم از نظر حجم داده‌های مکانی به‌سرعت در حال توسعه است. از این‌رو، به یک مجموعه داده جهانی، پرکاربرد و با کیفیت بالا تبدیل شده‌است. علیرغم اینکه دسترسی به چنین داده‌هایی جذاب به نظر می‌رسد اما کیفیت آنها نیاز به ارزیابی دارد، بنابراین تناسب آنها برای اهداف خاص قابل ارزیابی است. علیرغم مطالعات انجام شده در سطح جهان و مزایای بهره برداری از اطلاعات مکانی مردم‌گستر (VGI) در ایران، تحقیقات بسیار کمی در ارتباط با اطلاعات مکانی مرتبط با ساختمان‌ها در OSM انجام شده‌است. از این رو در پژوهش حاضر (1) به ارزیابی کیفیت داده‌های ساختمانی OSM پرداخته می‌شود؛ (2) روند ارتقاء و کامل‌بودن ساختمان‌ها در داده‌های OSM در یک دوره زمانی 6 ساله (2023-2018) مورد بررسی قرار می‌گیرد و (3) ارتباط بین کاربری اراضی و جمعیت با داده‌های ساختمانی OSM ارزیابی می‌شود. مواد و روش‌ها: منطقه مورد مطالعه (مناطق 9 و 11 مشهد) به یک شبکه‌ی سلولی به اندازه 1 × 1 کیلومتر تقسیم شد و این مساحت به عنوان واحد جغرافیایی مبنای محاسبات قرار گرفت. برای هر واحد جغرافیایی، سه معیار (تراکم ساختمانی، کامل‌بودن و تعداد ساختمان در داده‌های OSM) در منطقه مورد مطالعه برای سال‌های 2018 تا 2023 بررسی شد. لازم به ذکر است، تعداد عوارض رسمی متناظر در مجموعه داده داوطلبانه به تعداد کل عوارض مجموعه داده رسمی، میزان حضور داده‌های رسمی را در مجموعه داده داوطلبانه نشان می‌دهد. این مقدار همان میزان کامل بودن داده‌های داوطلبانه نسبت به داده‌های رسمی است. در گام بعدی، رابطه بین تراکم و کامل‌بودن داده‌های ساختمانی برای هر سلول شبکه مورد محاسبه قرار گرفت. همچنین دو پارامتر جمعیت و کاربری اراضی در بررسی‌ها مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج و بحث: داده ساختمانی OSM در مناطق 9 و 11 مشهد از 2018 تا 2023، 20 برابر افزایش پیدا کرده‌است. به ویژه برای مناطق شرق و شمال شرقی این افزایش مشهود‌تر است. همچنین کاربری اراضی مسکونی، مسکونی-تجاری، تجاری و آموزشی به ترتیب، بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده‌اند. علیرغم همبستگی مثبت و معنادار بین داده‌های ساختمانی OSM و جمعیت هر بلوک ساختمانی، این همبستگی به صورت نوسانی در بازه زمانی مورد بررسی متغیر بوده‌است. مقدار همبستگی‌ها میان شاخص تراکم و کامل‌بودن نشان می‌دهد در مکان‌هایی که تراکم داده ساختمانی در داده OSM بالاتر بوده‌است، کاربران تمایل بیشتری برای ایجاد و ترسیم ساختمان جدید داشته‌اند. نتیجه‌گیری: با توجه به مقادیر شاخص کامل‌بودن می‌توان نتیجه گرفت که در مقایسه با داده‌های رسمی، ساختمان‌های به ثبت رسیده در OSM به طور قابل‌توجهی از تعداد واقعی ساختمان‌ها در داده رسمی کمتر هستند. با توجه به این تحقیق، می‌توان گفت که داده‌های OSM برای تحلیل جغرافیایی ساختمان‌ها در شهرهای بزرگ مانند مشهد مناسب هستند، اما برای استفاده‌های بیشتر و دقیق‌تر، نیاز به تکمیل و بهبود این داده‌ها وجود دارد. همچنین بررسی شاخص‌های تاثیرگذار می‌تواند اطلاعات سودبخشی در جهت استفاده مطمئن‌تر از این داده‌ها در اختیار کاربران قرار دهد.

کلمات کلیدی