در اشاره به مراتب و درجات سلوک اغلب تعبیر \\\\\\\"مقامات و احوال\\\\\\\" با تقدّم مقامات آمده است. موضوع منازل و مراحل طریقت و تعداد و ترتیب آنان از مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در عرفان عملی است. از آنجا که شناخت منازل روحانی برای کسی که می‌خواهد آن را طی کند و به وصال خداوند نائل گردد، از اهمیت بنیادین برخوردار است، در بیشتر متون صوفیانه مورد توجّه و بحث بوده است و با وجود برخی آراء مشترک در این باب به‌ویژه تا سدة هفتم هجری ناهماهنگی و تنوّع بسیاری به چشم می‌خورد. صوفیّه دربارة تجارب نفس در سیر و سلوک بین منازل روحانی گذرا و منازل پایدار تمایز نهاده‌اند، بدین نحو که منازل پایدار را \\\\\\\"مقام\\\\\\\" (ج. مقامات) و منازل گذران را \\\\\\\"حال\\\\\\\" (ج. احوال) ‌نامیده‌اند. در سدة دوم هجری برای مراتب و درجات سلوک هنوز عنوانی مطرح نشده بود و بالطّبع تفکیکی بین مقامات و احوال وجود نداشت. می‎‌توان گفت که این دو اصطلاح کمابیش در آثار صوفیان قرن سوم به بعد مطرح شده است. پرسش بنیادین این است که مفهوم مقامات و احوال را چه کسی برای اوّلین بار مطرح کرد؟ به نقل از سرّاج طوسی (م. 378ق)، امام علی(ع) در پاسخ به معنای ایمان آن را دارای چهار بنیاد معرّفی کرده است که هر یک از آنها ده مقام و مرتبه دارد (سرّاج، ص 130). این ادّعا نیز مطرح است که \\\\\\\"مناجات خمس عشره\\\\\\\" که از امام علیّ‌بن حسین(ع) به جا مانده است، اوّلین طرح مقامات و احوال در جهان اسلام به شمار می‌رود و هر یک از این پانزده مناجات مخصوص مقام و جایگاهی است و امام در تبیین هر مرحله از سلوک عرفانی خویش از آیات قرآن- گاه به طور مستقیم و گاه با اشاره به مفهومی قرآنی- بهره می‌برد (مشهدی نوش‌آبادی، صص 215، 223 و 225). پل نویا با اتّکا به تفسیرهای امام صادق(ع) در حقائق التّفسیرِ سلمی نتیجه می‌گیرد که مقامات عرفانی و بعضی دیگر از مفاهیم عرفانی نخست بار از سوی امام جعفر صادق(ع) مطرح شده است (نویا، صص 128- 156). اساساً صوفیه دربارة تعریف، ترتیب و تعداد مقامات و احوال اتّفاق رأی ندارند و فاصلة میان این دیدگاه‌های گوناگون تا بدان جا است که برخی از صوفیان سلوک را در سه مرحله خلاصه کرده و بعضی دیگر آن را دارای ده‌ها هزار مرحله دانسته‌اند. از قرار معلوم، مهم‌ترین و اساسی‌ترین تحوّل در مبحث مقامات و احوال به دست سرّاج توسی در سدة چهارم ق/ دهم م و خواجه عبدالله انصاری (م. 481ق) در سدة پنجم ق/ یازدهم م صورت گرفته است. از این رو، قرن‌های چهارم ق و پنجم ق دورة مهمی در تکوین و تکمیل این دو مبحث به شمار می‌آیند.

کلمات کلیدی