جامعه ایران همواره سعی کرده است در برابر صاحبان قدرت گفتار و کنشی عمومی را به اجرا بگذارد و در ورای نظارت مستقیم آنان گفتار و کنشی متفاوت را پدیدار سازد. به لحاظ تاریخی جامعۀ ایران همواره تحت سیطره حکومت­های استبدادی بوده که مهم­ترین خصیصه آن بی­قانونی، عدم نهادینگی قدرت و حاکمیت دلبخواهانه و تحمیلی حاکم مستبد بوده است. در چنین شرایطی، جامعه نمایشی از تمکین و رضایت را به اجرا می­گذارد که با تصویری که حاکمان می­خواهند ترسیم کنند، همخوانی زیادی دارد، اما در پس پرده قدرت، آنچه آشکارا نمی­تواند بازگو کند، در رونوشت ­نهانی و در نقد سلطه جلوه­گر می­سازد. چنین رویکرد محافظه­کارانه‌ای گاهی جنبۀ فریبکارانه، احتیاط، ترس و برخورداری از لطف و مرحمت داشته و گاهی ریشه در باورهای دینی، فرهنگی و اجتماعی داشته است. در دوران حکومت ناصرالدین­شاه، سلطه استبدادی و ناتوانی در ایجاد یک دولت متمرکز کارآمد، جامعه ایران را به وجه پنهان خود سوق داد و رونوشت­های ­­نهانی به نحوی چشمگیر فزونی یافتند. این پژوهش با بهره­گیری از الگوی نظری روایت­های ­نهانی اسکات و روش تحلیل متن، به دنبال پاسخ به این پرسش است که رونوشت­های پنهان جامعۀ ایران چگونه و با چه اشکالی در انقلاب مشروطه تجّلی یافتند؟ یافته­های پژوهش نشان می­دهد که ظهور شب‌نامه­ها از دل انجمن­های ­مخفی، نقطۀ بارز پیدایی رونوشت ­پنهان این دوره است. به‌تدریج رونوشت­های نهانی در اَشکال دیگری همچون روزنامه­های مخفی، روزنامه­های برون­مرزی، سفرنامه­های خیالی، مکالمات خیالی، رسالات گمنام، ترانه­ها و خواب‌نامه­ها نیز پدیدار شدند. با ادامۀ نابسامانی­ها، این روایت­ها شکل آشکار به خود گرفت و با به چالش کشیدن قدرت سیاسی، به انقلاب مشروطه منجر گردید.

Keywords