انگارۀ «رجعت» از جایگاه ویژه‌ای در میان محافل حدیثی و کلامی امامیۀ متقدم برخوردار بود. از منظر کلامی مهم‌ترین دلیل اثبات رجعت نزد امامیه، استناد به گزارش‌های فراوان روایی و تفسیری است. با این ‌حال، داشتن تلقی صحیح از گزارش‌های مرتبط با رجعت، منوط به شناسایی تاریخ اندیشه و جریان‌های مربوط به دوره‌های کاربرد این اصطلاح است؛ زیرا فرایند بسط و تثبیت آموزه‌ای اعتقادی همانند رجعت، حاصل مجموعه‌ای از کنش‌های مختلف است. در پژوهش حاضر تلاش شده است با رویکردی تاریخ‌انگاره‌ای به بررسی این مسئله پرداخته شود و از میان گزارش‌های موجود، دستۀ مهمی از این گزارش‌ها که عمدتاً مشتمل بر تطبیق یا تأویل برخی از آیات است، بررسی شده و سیر تطور انگارۀ رجعت در گزارش‌های مربوطه تا پایان دورۀ غیبت صغری واکاوی ‌شده است. این پژوهش نشان می‌دهد که در سدۀ اول قمری کاربرد انگارۀ «رجعت» به‌ معنای بازگشت و نامیرایی حضرت علی(ع)، توسط سبائیه مطرح شد؛ در سدۀ دوم تقابل با عامه و تثبیت دکترین کلامی شیعه دربارۀ انگاره «رجعت» شکل گرفت؛ در سدۀ سوم مؤلفه‌های جدید به هستۀ روایات سده دوم هجری افزوده شد و در نهایت، در دورۀ غیبت صغری، گسترش و انعکاس روایات تأویل رجعت در مکتوبات حدیثی را شاهدیم.

کلمات کلیدی