منطقه خاور کپه‌داغ در شمال‌شرق ایران، به‌ویژه در محدوده جغرافیایی بین مشهد، کلات نادری و سرخس، با دربرگیری طیف گسترده‌ای از ساختارها و نهشته‌های زمین‌شناسی از ژوراسیک تا پالئوژن، از ظرفیت‌های منحصر‌به‌فردی برای توسعه ژئوتوریسم و ایجاد یک ژئوپارک جدید با معیارهای بین‌المللی برخوردار است. این پژوهش، با تکیه بر مفاهیم استاندارد ژئوتوریسم همچون حفاظت از میراث زمین‌شناختی، آموزش و تفسیر علمی برای عموم، مشارکت فعال جوامع محلی و ارتقای توسعه پایدار منطقه‌ای، به معرفی ژئوسایت‌های شاخص در امتداد دو محور اصلی زمین‌گردشگری «مشهد ـ کلات نادری» و «مشهد ـ سرخس» می‌پردازد. در محور باختری (مشهد ـ کلات نادری)، توالی‌های رسوبی ژوراسیک، کرتاسه و پالئوژن، همراه با مطالعه رخساره‌های رسوبی کم‌عمق تا عمیق کرتاسه، امکان شناخت فرآیندهای دیرینه‌اقیانوسی، حوضه‌های ژرف و پویایی‌های زمین‌ساختی شمال شرق ایران را فراهم می‌آورد. در این مسیر، ژئوسایت‌هایی چون ناودیس‌های معلق با هندسه‌های متقارن و زمین‌ریخت‌شناسی مشخص، تاقدیس‌های زیبا، کانیون فرسایشی کلات نادری با دیواره‌های آهکی و میراث فرهنگی ارزشمند همچون بند تاریخی نادری به عنوان مراکز ارزشمند تفسیر میراث زمین، معرفی می‌گردند. همچنین، وجود نواحی غنی از فسیل‌های نرمتنان دریایی به‌ویژه آمونیت‌ها، شکم‌پایان و دوکفه‌ای‌ها در سازندهای مختلف این ناحیه، امکان ارائه برنامه‌های آموزشی زمین‌شناسی برای دانش‌آموزان، دانشجویان و علاقه‌مندان به فسیل‌شناسی را مهیا می‌سازد. در محور خاوری (مشهد ـ سرخس)، توجه ویژه‌ای به مجموعه ژئوسایت‌های غار مزدوران و گردنه مزدوران معطوف شده است. این منطقه به دلیل برونزدهای گسترده سازندهای مزوزوئیک و همچنین تکتونیک فعال، بستری مناسب برای بررسی‌های چینه‌نگاری، ساختاری و زمین‌ریخت‌شناسی فراهم می‌کند. غار مزدوران به‌عنوان یک ژئوسایت کارستی مهم، دارای ارزش بالای ژئومورفولوژیکی و زیست‌محیطی است. گردنه مزدوران فرصت مناسبی برای مشاهده مستقیم لایه‌های سنگی، روابط چینه‌شناسی و نمونه‌برداری از فسیل‌های بی‌مهرگان فراهم می‌سازد و در ادامه مسیر، کاروانسرای تاریخی رباط شرف به‌عنوان یک نقطه تلاقی میراث طبیعی و فرهنگی، ظرفیت مناسبی برای معرفی رویکرد یکپارچه ژئوتوریسم فرهنگی-زمین‌شناسی ایجاد می‌کند. همچنین، دریاچه بزنگان به‌عنوان یک ژئوسایت هیدروژئولوژیکی و اکولوژیکی، دارای پتانسیل علمی و زیبایی‌شناسی بالا برای فعالیت‌های گردشگری طبیعت‌محور است. در این پژوهش، نقشه‌های زمین شناسی و زمین‌ریخت‌شناسی منطقه نیز تهیه شده و ارزیابی ژئوسایت‌های مذکور بر اساس معیارهای کمی و کیفی شامل ارزش علمی، آموزشی، زیبایی‌شناسی، دسترسی، تهدیدات انسانی و طبیعی، و امکان تفسیر برای بازدیدکنندگان، صورت گرفته است. نتایج این ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که منطقه خاور کپه‌داغ نه تنها از نظر چینه‌شناسی و ساختاری واجد اهمیت ملی و حتی بین‌المللی است، بلکه به واسطه تنوع چشمگیر در مناظر زمین‌شناختی و ظرفیت‌های فرهنگی-تاریخی، بستر مناسبی برای پیاده‌سازی برنامه‌های پایدار ژئوتوریسم فراهم کرده است. در این پژوهش، بر اساس اصول شبکه جهانی ژئوپارک‌های یونسکو (GGN) و با تأکید بر تعامل جامعه محلی، پیشنهاد شده است که ژئوپارک خاور کپه‌داغ به عنوان یک ژئوپارک منطقه‌ای در گام نخست تعریف شده و سپس با ایجاد زیرساخت‌های تفسیری، حفاظتی و آموزشی، برای ثبت در فهرست جهانی آماده گردد. هدف نهایی، تلفیق آموزش زمین‌شناسی، حفظ ژئومیراث، جذب گردشگران آگاه، و توانمندسازی جوامع محلی در جهت توسعه پایدار و مسئولانه این منطقه است.

کلمات کلیدی