انسجام از جمله اصطلاحاتی است که در منابع بلاغت عربی و فارسی مطرح شده است. این اصطلاح را برای نخستین بار اسامة بن منقذ در قرن ششم در معنای بدیهه گویی و سخن به دور از تکلّف و پیچیدگی مطرح ساخت. در این جستار برآنیم بر اساس نظریة فرانسوی ادبیات تطبیقی که بر دو اصل اختلاف زبانی و روابط تاریخی استوار است به بررسی جریان مفهومی اصطلاح انسجام در بلاغت عربی و فارسی بپردازیم. در این میان به تعریف انسجام در مفهوم زبان شناسی امروزین آن در بلاغت عربی و فارسی و زمینه های تاریخی آن توجه خواهیم داشت. روش این پژوهش این گونه است که نخست با رویکردی نظری امکان بررسی مسئلة پژوهش بر اساس نظریة فرانسوی تایید شده است؛ سپس با رویکردی تاریخی سیر انسجام در بلاغت عربی و فارسی طبقه بندی شده است و سرانجام با رویکردی مقایسه ای رابطة انسجام در بلاغت فارسی و عربی و نیز مفهوم امروزین آن تحلیل شده است و در این میان با روش تحلیل محتوا طبقه بندی ای از تحوّل معنایی انسجام در منابع بلاغی پرداخته ایم. نتایج تحقیق بیانگر آن است که اصطلاح انسجام بر اساس ادوار بلاغت عربی سه دورة اصلی را پشت سرگذاشته است و آثار بلاغی فارسی در این زمینه بیشتر تأثیرپذیر بودند. با ورود اصطلاح انسجام در مفهوم زبان شناسی آن، انسجام در معنای بلاغت سنّتی آن کمتر در آثار بلاغی فارسی به کار رفت؛ هرچند مفهوم امروزین انسجام از همان آغاز بلاغت عربی و فارسی در ذیل اصطلاحاتی چون تلائم و تفویف قابل شناسایی است.

کلمات کلیدی