در مقابل تاریخ ادبیات نگاری سنتی، نظریه های موسوم به واکنش خواننده، نوعی تاریخ ادبیات نگاری را معرفی می کنند که بر دریافت های متنوع و متعدد خوانندگان در طول تاریخ مبتنی است. این نوع، که می توان آن را «تاریخ ادبیات دریافت» نامید، بر خالف نوع سنتی در جست وجوی روایت واحد منسجم، مستند و معتبری برای شرح زندگی یک ادیب نیست بلکه بر عکس بر تعدد و تنوع روایت ها تأکید دارد. پرسش اصلی این نیست که مثلا سنایی چگونه زیسته است بلکه این است که سنایی چگونه دریافت شده است. ما در این مقاله با استفاده از نظریۀ دریافت به سراغ چهار منبع مهمی میرویم که با فاصلۀ حدود پنجاه سال در کانون ادبی هرات نوشته شده اند:نفحات الانس،تذکرةالشعرا،مجالس العشاق وحبیب السیر. علت انتخاب این چهار اثر آن است که تصویر سنایی در منابع زندگی نامه ای بعدی عمدتا ً متأثر از دریافت همین چهار اثر است. جامی سنایی را متمایل به نقشبندیه، تائب، سخنور معنااندیش،شیخ، حکیم و خواجه دریافته و در دریافت دولت شاه سنایی دیندار، تائب، صوفی، شاعر، حکیم و زاهد است. مؤلف مجالس العشاق او را تائب، صوفی، زاهد، حکیم، عاشق پسر قصاب و شاعر دریافته و در نظر خواندمیر سنایی، ملازم دربار سلطان، عارف،شاعر، شیخ و معاصر بهرام شاه است. هر کدام از نویسندگان وجه خاصی از شخصیت و شعر سنایی را برجسته کرده اند.

کلمات کلیدی