هدف این پژوهش بررسی الگوهای حاکم بر مناسبات هیدروپلیتیکی ایران و افغانستان در حوضه‌های آبریز مشترک هیرمند و هریرود است. روش و داده: در این پژوهش از روش ترکیبی تاریخی-توصیفی-تحلیلی با تاکید بر تحلیل محتوای اسناد تاریخی ( از دهه 1310 شمسی تاکنون ) و ارائه الگو روندها استفاده شده است. یافته‌ها: بررسی روند تاریخی مناسبات هیدروپلیتیکی نشان می دهد الگوهای تعاملی، رقابتی و سلطه بر مدیریت منابع آب مشترک حاکم بوده اند. افغانستان به عنوان کشور بالادست در این حوضه ها، با پروژه های سدسازی و کنترل یک جانبه جریان آب، الگوی سلطه هیدروهژمونیک را تقویت کرده است، درحالی که ایران به عنوان کشور پایین دست، بر دیپلماسی آب و همکاری-های چند جانبه تأکید دارد. این تقابل، ناشی از عوامل چندگانه ای چون تغییرات اقلیمی، کمبود منابع و تحولات سیاسی داخلی افغانستان است. نتیجه‌گیری: بر مبنای یافته‌های تحقیق می‌توان عنوان کرد که گذار از الگوهای رقابتی و سلطه به «الگوی تعاملی توسعه محور» ضرورتی اجتناب ناپذیر است. این الگو مستلزم تقویت سازوکارهای حقوقی بین المللی، مشارکت نهادهای منطقه ای و اجرای پروژه های مشترک اقتصادی-زیست محیطی است. همچنین، تلفیق دیپلماسی آب با مدیریت یکپارچه منابع، کاهش وابستگی به منابع خارجی و استفاده از فناوری های نوین تصفیه و بازیافت آب، از راهکارهای کلیدی برای تضمین امنیت آبی و پایداری زیست محیطی در منطقه به شمار می-رود. نوآوری، کاربرد نتایج: از مهم‌ترین جنبه‌‌های نوآورانه و کاربردی تحقیق می‌توان به ارائه مدل تحلیلی ترکیبی از الگوهای تعاملی، رقابتی، نفوذ و سلطه در مدیریت منابع آب مشترک، با تأکید بر تحولات تاریخی و تأثیرپذیری از عوامل ژئوپلیتیکی، تغییرات اقلیمی و تحولات سیاسی داخلی (به ویژه در افغانستان) اشاره کرد. از سوی دیگر با بررسی نظام‌مند روند ۱۰۰ ساله مناسبات آبی ایران و افغانستان در حوضه‌های هیرمند و هریرود، به ساخت سدهای کجکی و سلما و اقدامات یکجانبه اخیر (مانند انحراف آب به گودزره توسط طالبان) پرداخته-شده است که با این تلفیق، شکاف بین نظریه و عمل در مطالعات هیدروپلیتیک را کاهش می یابد.

کلمات کلیدی