چکیده یکی از مهم‌ترین مسائل مطرح در فقه و حقوق، شناسایی و ارائه معیاری دقیق برای تشخیص عسر و حرج است. برخی از اندیشمندان، تحقق عسر و حرج را بر اساس معیار شخصی مورد ارزیابی قرار داده و بعضی دیگر وقوع آن را به تشخیص عرف واگذار کرده و معیار نوعی را ارائه کرده‌اند. به نظر می‌رسد که دو دیدگاه یادشده در تعارض باهم نیستند؛ اگرچه عرف برای تشخیص عسر و حرج و سایر موضوعات، اغلب یک انسان متعارف را معیار قرار می‌دهد اما در موارد خاص و با در نظر گرفتن شرایط و اوضاع‌واحوال یک شخص معین، به معیار شخصی نیز روی می‌آورد. در جستار حاضر، نویسندگان تلاش کرده‌اند که با جمع میان نظرات موجود، معیاری دوگانه را برای تشخیص عسر و حرج ارائه کنند که بر اساس آن، صدق عرفی یا احراز تحقق عسر و حرج در مورد یک شخص معین برای تحقق آن کافی است. پرواضح است که عرف هرزمانی بازمان دیگر تفاوت دارد و درنتیجه گذشت زمان، مصادیق جدیدی از عسر و حرج پدید خواهد آمد. بر این اساس و با توجه به اینکه تشخیص عسر و حرج در مسائلی مانند طلاق، سقط درمانی و مباحث مشابه از حساسیت بیشتری برخوردار است، تشکیل گروه‌هایی از متخصصان و کارشناسان خبره فقه، حقوق، پزشکی و مانند آن در هر مورد و وضع قوانین دقیق توسط قانون‌گذار ضروری است.

کلمات کلیدی