معماران جهان اسلام بیش از یکصد سال به مسأله دوگانه حفظ و تداوم سنت یا پذیرش کامل مدرنیته در معماری، پاسخ‌های عملی مختلفی داده اند. این پاسخ ها عمیقاًمتأثر از دیدگاه‌های اندیشمندان معاصر جهان اسلام در خصوص نسبت این دو و میزان گرایش این معماران به این دو مفهوم بوده است. به عبارتی در حوزه نظر (اندیشه) و عمل (معماری) سه گفتمان و رویکرد کلی 1) بازگشت به سنت 2) پیروی از مدرنیته 3) تلفیق سنت و مدرنیته، قابل شناسایی است، که آخرین رویکرد طیف وسیعی از معماران را شامل می‌شود که هر یک در نقطه‌ای از این طیف دوگانه قرار دارند. در این مقاله با بررسی تأثیرات این گفتمان‌ها بر اندیشه و روش کار معماران معاصر پیشرو جهان اسلام، تفسیری تاریخی از رویکرد‌های عمده طراحی برپایه مفاهیم دوگانه و چند وجهی سنت و مدرنیته ارائه می‌شود. این تفسیر بر پایه تناظر و مقایسه تطبیقی مبانی نظری و آثار معماران معاصر با نظریات اندیشمندانی چون سید جمال الدین اسدآبادی، اقبال لاهوری، مرتضی مطهری، سید حسین نصر، محمد ارکون و جابری استوار بوده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند به رغم اینکه هرکدام از این معماران، به هر یک از این سه حوزه گفتمانی و در حقیقت بازه بین دو سر طیف سنت و مدرنیته، تعلق و یا گرایش داشته‌اند؛ با این وجود قاطبه ایشان از نیمه دوم قرن بیستم میلادی به گفتمان تلفیقی میانه گرایش نشان داده‌‌اند. ضمن اینکه بنظر می‌رسد در دو دهه اخیر علاوه بر تداوم این گفتمان، گرایش به یک سر طیف، یعنی مدرنیته بیشتر شده است. از منظر کلی‌تر می‌توان اظهار نمود که چشم انداز معماری در جهان اسلام، متاثر از دوئل اندیشه‌های احیاگر نوین و میزان نفوذ و سیطره این اندیشه‌ها بر حاکمان و نخبگان جامعه خواهد بود.

کلمات کلیدی