واژة «قهرمان» در زبان‌فارسی، ترکی و کردی، به شخصیت پهلوانی منسوب‌است که فرزند طهمورث و جانشین یا وزیر هوشنگ بوده است. با تطبیق این نام با نام کریمان در شاهنامه فردوسی معلوم می شود، ریشة داستان او، افسانة حماسی کهنی دربارة جدّ رستم بوده است. مهم‌ترین نمود این نام در ادبیات‌عامیانه، داستانی به‌نام قهرمان نامه با واریانت‌های متعدد است که تالیف اولیة آن به ابوطاهرطرسوسی در قرن ششم هجری قمری منسوب است. ریشة این اثر فولکلوریک است، پس می‌تواند به منبع کهن داستان در چرخة حماسه‌های سیستانی مربوط ‌باشد که شکل شفاهی داشته است. کهن‌ترین متون این داستان به زبان ترکی است. پس از آن، تحریرهایی به زبان‌فارسی و کردی از اثر وجود دارد. این اثر همچون اسکندرنامه، یک اثر بین المللی و مربوط به تمدن های خاورمیانه است و از آثار مهم مشترک بین زبان فارسی و ترکی است. واریانت‌های موجود از این اثر را می توان به سه بخش تقسیم کرد 1- قهرمان‌نامة ‌کهن به زبان ترکی: قدیم‌ترین بخش پیکرة متنی قهرمان‌نامه، به زبان ترکی باقی مانده است. از این بخش، 18نسخة ترکی‌عثمانی شناسایی شده است. این هجده نسخه شامل پنج نسخه خطی در کتابخانه‌های پاریس (مورخ 928هجری قمری، 955هجری قمری، 1008ه.ق [هوشنگ‌شاه‌نامه]، 1038هجری قمری و 1042هجری قمری)، سه نسخه خطی در لایپزیگ (1126-1127هجری قمری)، چهارنسخه خطی در کتابخانه غازی‌خسروبیگِ سارایوو، سه‌ نسخه خطی در کتابخانه گوتا، یک نسخه خطی در کتابخانه برلین، یک نسخه خطی در کتابخانه وین، و یک نسخه خطی در کتابخانه مجلس‌ شورای‌ ایران است. همچنین، علاوه بر این هجده نسخه خطی، سه نسخه خطی به زبان ترکی ‌ازبکی در کتابخانه خاورشناسی ‌تاجیکستان وجود دارد. 21 نسخة فوق با هم یکدست و مشابه نیستند. باوجود تنوع در سبک نگارش وجزئیات داستان، در همه این نسخ خطی نام «طرسوس ‌حکیم» به عنوان نویسنده یاد شده است. پیرنگ داستان و نام‌های شخصیت های داستانی نیز در همه این متون یکسان است. همچنین در همه این متون ذکر شده که اثر از روی متنی فارسی ترجمه شده است. همچنین اقرار شده که این داستان ریشه باستانی دارد و همچون کلیله و دمنه به دستور سیاستمدار بزرگ عصر ساسانی، بزرگمهر، وزیر انوشیروان از هندی به پهلوی ترجمه شده بود و طرطوس حکیم قصه را از پهلوی به فارسی درآورد تا اثر در دوره عثمانی از فارسی به ترکی ترجمه شد. 2- قهرمان‌نامة میانه: کهن‌ترین نثر فارسی موجود از این قصه مربوط‌ به دو نسخة خطی از قرن‌دوازده هجری است. یکی نسخه خطی کتابخانه برلین با شماره 1.425و دیگری نسخه خطی کتابخانة یارودکی ‌تاجیکستان با شماره 4457 است. این اثر به‌علت بافت زبانی و ادبی کهن‌ و اشارات مکرر به «حکیم طرسوس» به عنوان نویسنده که در آثار جدید موجودنیست، همچنین حجم بالای واژه‌های ترکی‌ عثمانی و تجانس با نسخ خطی ترکی‌ که از نسخ خطی فارسی دو- سه سده قدیم‌ترند، می‌بایست بازنویسی متن اولیة طرسوسی، در دورة عثمانی یا حتی ترجمه فارسی اثر ترکی باشد. پس متن فارسی اولیه که طرسوسی نوشته بود از میان رفته است. 3- قهرمان‌نامة جدید: بازنویسی‌های فارسی جدیدی از نسخة خطی فارسی میانه در دورة قاجار انجام شده است که در اشکال متفاوت درنسخ خطی موجود کتابخانه های مجلس شورای اسلامی، کتابخانه مَلِک و کتابخانة‌ ملی ایران وجود دارد و اولین آنها تالیف در ۱۲۰۵ هجری قمری نوشته شده است. همچنین خلاصه ای از همین متون در صد سال اخیر، بارها به صورت چاپ‌ سنگی منتشر شده است. بدین ترتیب، قهرمان‌نامه اثری با ریشه های کهن در ادبیات عامیانة خاورمیانه و دارای ریشه هایی باستانی در زبان پهلوی است که در قرن ششم هجری، توسط نویسنده ای به نام حکیم‌ طرسوس یا طرسوسی به فارسی نگاشته شده است، بعدها در قرن نهم هجری قمری در قلمروی‌ تمدن درخشان عثمانی به زبان ترکی ترجمه و تا سدة 12 بارها بازنویسی شده، مجدداً در سدة 10 تا 12 به زبان فارسی نوشته شده، تا دورة معاصر، واریانت های مختلفی از آن به وجود آمده است. نویسنده اولیه این اثر می توانسته همان طرسوسی مشهور در سدة ششم هجری باشد که معروفترین اثرش داراب‌نامه است. در هر حال، اثر اولیه او امروز دیگر قطعاً موجود نیست.

کلمات کلیدی