کتاب‌های درسی، قلب تپندۀ نظام آموزشی هستند که رسالت انتقال دانش، پرورش مهارت‌های تفکّر و تقویت هویّت فرهنگی دانش‌آموزان را بر عهده دارند. ازاین‌رو، شایسته است مؤلّفان این کتاب‌ها در انتخاب محتوا و چگونگی ارائۀ آن‌ها به مخاطب برای درک و یادگیری بهتر نهایت دقّت را مبذول دارند. در این‌میان، کتاب‌های فارسی به دلیل جایگاه زبان فارسی به‌عنوان نماد هویّت ملّی و ظرفیت متون ادبی در ترویج ارزش‌های فرهنگی ایرانی-اسلامی، اهمیّتی دوچندان دارند. بااین‌وجود، علی‌رغم تلاش‌های صورت‌گرفته برای بهبود ساختار و محتوای این کتاب‌ها، همچنان چالش‌های جدّی در زمینه‌های تألیف، ارائۀ محتوا و روش‌های آموزشی آن‌ها مشاهده می‌شود. اتّکای بیش‌ازحد به رویکردهای سنّتی، نادیده‌گرفتن نیازهای متنوّع دانش‌آموزان و غفلت از غنای فرهنگی زبان، محتوای این کتاب‌ها را محدود و یکنواخت کرده و در برخی موارد بازنویسی سادۀ متون ادبی به‌جای بهره‌گیری از متون اصیل، نه تنها به کاهش غنای محتوایی انجامیده، بلکه خرده‌فرهنگ‌های زبانی و تنوّع الگوهای فرهنگی را نیز نادیده گرفته است. همچنین، به‌نظر می‌رسد رویکرد کنونی در دست‌یابی به یکی از اهداف مهم خود، یعنی پرورش مهارت‌های تفکّر و اعتلای اندیشۀ دانش‌آموزان از طریق زبان استفاده شده در کتاب‌های فارسی ناکارآمد هستند و فعّالیّت‌های طرّاحی‌شده برای تقویت تفکّر اغلب به سطوح ابتدایی محدود هستند؛ یعنی کمتر به تقویت انواع تفکّر خلّاق، انتقادی، آینده‌نگر و سیستمی پرداخته‌ می‌شود و درنتیجه، فرصت آموزش «چگونه اندیشیدن» از طریق زبان از بین می‌رود. از سوی دیگر، نقش هیجانات و حواس در یادگیری از طریق زبان (زبان هیجان‌محور و حواس‌محور) -که می‌تواند انگیزش دانش‌آموزان را ارتقا دهد- در این کتاب‌ها مورد غفلت قرار گرفته است. زبان به‌کاررفته در این کتاب‌ها اغلب متمرکز بر حواس شنیداری و دیداری بوده و هیجان و حواس چندان زیادی را از دانش‌آموز درگیر نمی‌کند. همچنین، استفاده از تصاویر فانتزی، غیرواقع‌گرایانه و نامتناسب با سن دانش‌آموزان از نقاط ضعف مهم این متون است. بنابراین، برای غنی‌تر کردن محتوای کتاب‌های درسی فارسی و ارتقای یادگیری دانش‌آموزان، پیشنهاد می‌شود از متون ادبی غنی دارای صنایع ادبی نظیر تشبیه، استعاره، تمثیل و حس‌آمیزی بیشتری استفاده شود، تصاویر کتاب‌ها متناسب‌ با متن و نیازهای سنی دانش‌آموزان بازطراحی شوند و از واژگان و اصطلاحاتی با بار هیجانی مثبت بهره گرفته شود تا انگیزۀ دانش‌آموزان برای مطالعه و یادگیری متون ادبی افزایش یابد. باید توجّه داشت زبان فارسی، به‌عنوان ابزار کلیدی انتقال فرهنگ، نه تنها آشنایی دانش‌آموزان با ارزش‌های فرهنگی را میّسر می‌سازد، بلکه بستری برای اصلاح الگوهای فرهنگی و پرورش نسلی آگاه، خلّاق و متفکّر فراهم می‌آورد. بنابراین، بازنگری در اصول تألیف کتاب‌های فارسی به لحاظ استفاده از زبانی تفکّرآمیز، هویّت‌محور، هیجان‌محور و حواس‌محور، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است که می‌تواند آموزش را از سطحی یکنواخت به افقی الهام‌بخش و فرهنگی ارتقا دهد و زمینه‌ساز تربیت نسلی آگاه، خلّاق و متفکّر باشد.

کلمات کلیدی